زهرا علیها السلام تمامی زندگیش سرشار از سازندگی و تربیت است و در تمامی دوران کوتاه عمر خود لحظه ای از آن جدا نشد. او با انفاق و احسانش، اطعام و دعوتش، سلام و ادبش، دعا و قرآنش، راستگویی و محبتش، انصاف و وفایش، فریادها و تبسمش، علم و حلمش، و... خلاصه با تمامی زندگیش درس سرشاری و سازندگی را به ما آموخت.

زهرا علیها السلام در زمان کوتاه عمر خود آن قدر بلند زیست که اسوه بلندای قامت ایمان و صاحب الزمان ارواحنا فداه گشت. (8) او لحظه ای در کار سازندگی غافل نبود، چه آن گاه که از او سؤال می شد و چه آن گاه که به عیادتش می آمدند و چه آن هنگام که در مسجد علیه جور زمان و ستم خلفا می شورید و چه آن دم که در خانه با فضه وام ایمن به سر می برد.

او تجلی «اعمالی و اورادی کلها وردا واحدا و حالی فی خدمتک سرمدا» (9) بود. او به ما آموخت که درس تربیت و سازندگی تنها در کلاس درس و بحث و جلسه سخنرانی خلاصه نمی شود که باید انس گرفت و از تمامی زندگی و همه وجود مایه گذاشت.

مردی زنش را به خدمت حضرت فاطمه علیها السلام فرستاده و این پرسش را سؤال نمود: «آیا من از شیعیان شما هستم یا نه؟»

حضرت جواب داد: «اگر تو به دستورات و گفته های ما عمل می کنی و از آنچه تو را ممنوع کرده ایم ترک می نمایی، شیعه ما هستی وگرنه، نه»

زن چون این پیام را به شوهرش رسانید، او شروع به گریه و ناله کرد و گفت: چه کسی از این همه گناهان دوری می کند؟ من که چنین نیستم. بنابراین همیشه در آتش جهنم خواهم بود زیرا کسی که شیعه اهل بیت نباشد طعمه ابدی آتش قهر خدا خواهد بود.

زن، چون مرد خود را بسیار پریشان دید، دوباره به خدمت فاطمه علیها السلام برگشته و واکنش شوهرش را در برابر جواب آن حضرت، به اطلاع حضرت رسانید. فاطمه علیها السلام دوباره پیغام داد: به او بگو چنین فکر نکن، شیعیان ما از بهترین افراد اهل بهشت خواهند بود و دوستان ما نیز که به مقام شیعه بودن نمی رسند، همیشه در آتش دوزخ نخواهند بود. گناهان آنان در اثر گرفتاری به بلاها و بیماریها در دنیا محو می شود. بقایای گناهانشان نیز در عرصه محشر در اثر ترس و وحشت از آن صحنه کم می گردد و سپس در طبقات بالای آتش جهنم نیز با عذاب محدود الهی پاک می شوند، آنگاه با محبت و شفاعت ما نجات پیدا می کنند. (6) .

قابل توجه است که فاطمه زهرا علیها السلام پناه و مرجع فکری و مذهبی مسلمانان بود، حتی مردان مسلمان نیز، که نسبت به اهل بیت نزدیک بودند، همچون زنان مسلمان به محضر فاطمه علیها السلام شتافته و از حوزه علمی آن یادگار رسول خدا کسب فیض می کردند و از این طریق احادیث و روایاتی را از آن بزرگوار به دیگران انتقال می دادند، که سلمان، ابوذر، مقداد و... از این گروه بودند.

علاوه بر اینها، سخنان گوهربار آن حضرت در جمع مهاجرین و انصار در مسجد رسول خدا و خطابه های آتشین وی در کنار زنان مدینه که به عیادتش شتافته بودند و همچنین احتجاجات ارزشمند و دشمن شکن آن شفیعه روز جزا، همه و همه، نشان آموزش و پرورش آن حضرت به حساب می آید، که باعث بیداری و هدایت مؤمنین و خوار و زبونی منافقین و غاصبین خلافت می گردید.

او نه تنها خود روح دعا و نیایش بود بلکه آموزگار بزرگ دعا و راز و نیاز به شمار می رفت و زنان و مردان فضیلت خواه و کمال جو و درست اندیش را به سوی خودسازی و اوج در پرتو دعا برمی انگیخت و در فرصت های گوناگون بدین وسیله آنان را به سوی خدا توجه می داد.

در روایت است که پس از رحلت پیامبر گرامی، زنان بنی هاشم در کانون وحی و رسالت گرد آمده و شیون می کردند و با شعر و نثر، از افتخارات خود می گفتند.آن حضرت با این که در سوگ خورشید رسالت لبریز از غم و اندوه بود، رو به آنان کرد و فرمود:

«اترکن التعداد و علیکن بالدعا» (7) ؛

دست از شمارش افتخارات بردارید و به دعا و نیایش و پرستش خدای یکتا و فرمانبرداری از او مباهات کنید و بر شایسته کرداری و عدالت خواهی و آزادگی افتخار نمایید.

زنی به خدمت فاطمه زهرا علیها السلام شرفیاب گشت و سؤالی را مطرح ساخت و جواب آن را از حضرت شنید، سپس اجازه خواست و پرسش دوم را سؤال کرد، حضرت جواب آن را نیز داد، به همین صورت ده مسأله از بانوی عزیز اسلام آموخت ولی دیگر احساس شرمندگی کرد و بیش از آن نخواست حضرت فاطمه علیها السلام را مزاحمت نماید، از این جهت اجازه خواست رفع زحمت نموده و خانه فاطمه علیها السلام را ترک گوید.

حضرت احساس کرد؛ او از کثرت پرسشهای خویش شرمگین گردیده و به این جهت می خواهد خانه و حضور آن حضرت را ترک کند، لذا فرمودند: شما خجالت نکشید، من در برابر هر مسأله ای که به تو آموزش می دهم پاداش دارم، پاداشی خیلی مهم و آن اینکه: «تعلیم دادن یک مسأله ارزش و ثوابش بیش از آن است که مابین زمین تا عرش خدا را از جواهرات ارزشمند پر نمایند.»

ای زن! اگر کسی به کارگری مشغول گردد و بار سنگینی را به دوش گرفته و به پشت بام حمل کند و در برابر آن صد هزار دینار طلا مزد بگیرد، آیا در این فرض، کارگر احساس خستگی می نماید؟!

زن جواب داد: نه. فاطمه علیها السلام فرمودند: من نیز در برابر آموزشهایی که انجام می دهم چنین احساسی دارم، زیرا پاداش من به مراتب بیشتر است. (5) .

«قال رسول اللَّه: ان اللَّه جعل علیا و زوجته و ابناه حجج علی خلقه و هم ابواب العلم فی امتی من اهتدی بهم هدی الی صراط مستقیم». (2) .

پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند متعال علی و همسر و فرزندانش را حجت مردم قرار داده و آنان درهای علم و آگاهی در میان امت من هستند، هر کس به آنان تمسک نماید، به راه راست هدایت یافته است.

در این حدیث فاطمه زهرا علیها السلام مانند امیرالمؤمنین علیه السلام و سایر حضرات معصومین دروازه علم و عامل هدایت مردم شناخته شده اند. بنابراین آن حضرت علاوه بر اینکه حجت خدا در میان امت اسلامی بوده، نقش آموزشی و پرورشیش نیز از این حدیث استفاده می گردد.

«قال النبی لها: ای شی خیر للمراة؟ قالت: ان لاتری رجلا و لایراها رجل، فضمها الیه و قال: ذریة بعضها من بعض». (3) .

پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله به فاطمه علیها السلام گفتند: برای زن چه چیز خوب است؟ آن حضرت فرمودند: زن مردی را نبیند و مرد نیز زن را نبیند، رسول گرامی اسلام چون این جواب صحیح را شنید، دخترش را در آغوش گرفته و فرمود: ذریه ای است که بعضی از بعضی دیگر بهتر.

این حدیث نیز علم و آگاهی فاطمه علیها السلام را در بردارد، که باعث تعجب و تحسین رسول خدا قرار گرفته است.

حضرت امام صادق علیه السلام می فرمایند: مادرم فاطمه علیها السلام پس از رحلت پدرش هفتاد و پنج روز زندگی کردند، ولی در این ایام بسیار محزون بود و در فراق پدر می سوخت. در طول این مدت جبرئیل به حضور زهرا می رسید، و او را در عزای پدر تسلیت می گفت، و دلش را از غصه ها آرام می ساخت و از جایگاه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و اخبار او آگاهش می کرد، حتی اخبار آینده را در مورد فرزندانش به اطلاع او می رسانید و امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز آنها را می نوشت. (4) .

آنچه از این حدیث در رابطه با موضوع بحث استفاده می گردد، اینکه: حضرت فاطمه علیها السلام با جبرئیل ارتباط مستقیم و مداوم داشت، و اخبار جهان مادی و جهان اخروی را از او دریافت می کرد و بدین وسیله میزان علم و اطلاع و آگاهیش محدود به زمان و مکان نبوده است، بلکه علم او خیلی گسترده و از علم الهی سرچشمه می گرفت.

دختر گرامی رسول خدا در مسائل علمی نیز مانند سایر ویژگیهای اخلاقی و انسانی، از امتیازات بسیار بالایی برخوردار بود، زیرا آن حضرت ارتباط قوی به عالم غیب داشت و مستقیماً با جبرئیل امین و سایر ملائک به گفتگو می پرداخت و اخبار گذشته و آینده جهان را از آنان دریافت می داشت.

فاطمه زهرا علیها السلام در میان امت اسلامی تنها زنی است که دارای مقام ارجمند عصمت می باشد و بدین وسیله علوم و آگاهیش به عالم غیب، که از علوم الهی سرچشمه می گیرد، بستگی دارد و پایان و حدودی بر آن متصور نیست و تمام مسائل جهان را در کلیه دورانها می دانست و آنها را مو به مو خبر می داد.

دو تن از زنان و دختران مدینه در موضوعی علمی و فکری کارشان به مناظره کشید. یکی از آنان زنی حقجو و درست اندیش و دانش دوست و از رهروان راستین راه قرآن و عترت بود. اما دیگری، عنصری خودخواه و خود بزرگ بین بود که نعمت دانش را سرمایه سوداگری و شهرت می ساخت.

آن دو برای قانع ساختن یکدیگر نزد فاطمه علیها السلام آمدند و آن حضرت پس از شنیدن سخنان آنان، دیدگاه زن حقجو را درست شناخت و با دلیل و برهان روشنگر، درستی آن دیدگاه را روشن ساخت؛ به گونه ای که هر دو پذیرفتند.

پس از پایان ماجرا، روزی هنگامی که آن زن از پیروزی خود و اثبات دیدگاه درستش احساس شادمانی می کرد، دخت فرزانه پیامبر در تشویق او و همنوعان دانش دوستش فرمود:

«إن فرح الملائکة باستظهارک علیها اشد من فرحک» (1) ؛

حقیقت این است که شادی و شادمانی فرشتگان در پیروزی دیدگاه درست تو بر او و دیدگاه سست و نادرستش، بیش از شادی توست؛ درست همان گونه که اندوه زدگی شیطان و قربانیان وسوسه های او در این شکست، سخت تر از اندوه آن زن بداندیش و شکست خورده می باشد

دیگر موقوفات صدیقه طاهره در وصیت نامه اش به علی بن ابیطالب علیه السلام چنین آمده است:

ابوبصیر می گوید: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: آیا وصیت نامه مادرم فاطمه علیها السلام را در این مورد بخوانم؟ ما تقاضا و درخواست نمودیم که قرائت کند. حضرت ظرف کوچک (و یا زنبیلی) را بیرون آورد و نوشته ای را از آن میان به دست گرفت و چنین قرائت کرد:

«بسم الله الرحمن الرحیم، هذا ما اوصت به فاطمة بنت محمد رسول الله صلی الله علیه و آله اوصت بحوائطها السبعة، العواف و الدلال و البرقة و المیثب و الحسنی و الصافیة و ماء لام ابراهیم الی علی بن ابی طالب فان مضی علی فالی الحسن فان مضی الحسن فالی الحسین فان مضی الحسین فالی الاکبر من ولدی. شهد الله علی ذلک و المقداد بن الاسود و الزبیر بن عوام و کتب علی بن ابی طالب علیه السلام»؛ (8)

این وصیت نامه ای است که فاطمه زهرا علیها السلام دختر محمد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بدان وصیت نمود. در آن وصیت نمود که زمین ها و باغ های دیوار شده هفت گانه: العواف، الدلال، البرقه، المثیب، الحسنی، الصافیه و مشربه ام ابراهیم، در اختیار علی بن ابی طالب علیه السلام است و چنانچه علی علیه السلام از دنیا رفت در اختیار فرزندم حسن بن علی علیهما السلام قرار می گیرد و چنانچه او از دنیا رفت در اختیار فرزند دیگرم حسین بن علی علیهما السلام خواهد بود و بعد از او در اختیار بزرگترین فرزندانم قرار خواهد گرفت. گواهی می دهد بر این وصیت نامه خداوند متعال و سپس افرادی همانند مقداد بن اسود کندی و زبیر بن عوام. که وصیت نامه توسط امیرمؤمنان علی بن ابیطالب علیه السلام نوشته شد.

همانند روایت فوق با اندکی اختلاف از امام صادق و امام رضا علیهما السلام نقل گردیده و مضمون گذشته را مورد تأکید قرار داده اند.

سمهودی درباره باغ های هفتگانه به نقل از واقدی گفته است: مخیریق در میان یهود بنی نضیر عالم اندیشمند و متعهدی بود که ایمان به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آورد سپس اموالش را در اختیار آن حضرت قرار داد و این اموال همان باغ های دیوار کشیده هفتگانه بوده است. و همچنین از محمد بن کعب نقل کرده که: این اموال متعلق به مخیریق یهودی بوده، چون جنگ «احد» فرا رسید رو به دیگر یهودیان کرد و گفت: چرا محمد صلی الله علیه و آله را یاری نمی کنید؟ سوگند به خدا همه شما می دانید که یاری دادن به او وظیفه و تکلیف همه شماها است. جواب دادند: امروز شنبه است. روز عبادت و تعطیلی است مخیریق گفت: شما از وظیفه فرار می کنید شنبه یعنی چه؟! سپس خود شمشیر بر گرفت و همراه با رسول گرامی اسلام با دشمنان آن حضرت جنگید تا سخت مجروح گردید و چون در بستر افتاد چنین وصیت کرد:

«اموالی الی محمد یضعها حیث یشاء»؛ دارائی های من در اختیار محمد صلی الله علیه و آله خواهد بود هر کجا می خواهد و صلاح می داند مصرف کند. (9).

رسول خدا در سال هفتم هجرت اموال مخیریق را جزء صدقات قرار داد (10) ولکن امام رضا علیه السلام فرمود: رسول خدا آن ها را وقف بر فاطمه نمود، و سپس فاطمه آنها را بر بنی هاشم و بنی المطلب وقف نموده است. (11).

چشمه ای است که به برکت آن روستایی بزرگ در کنارش ساخته شده، این روستا در نزدیکی قلعه های «آره» که بین راه مکه و مدینه است واقع شده، در آن روزگار بیش از 20000 نخل خرما داشته است و امروز هم در آنجا میوه های مختلف مانند لیمو، انگور، موز به عمل می آید، ام العیال در یکصد و هفتاد کیلومتری مدینه منوره و پنجاه و شش کیلومتری شرق «سقیا» قرار دارد.(3).

عرام بن اصبغ سلمی که شخصی مورد اطمینان است و در سال های 275 هجری قمری زندگی می کرده و در شناسایی منطقه «تهامه» از خبرگی ویژه ای برخوردار بود، (4) می گوید: «ام العیال قریة صدقة فاطمة الزهراء بنت رسول الله صلی الله علیه و آله»؛

روستای ام العیال صدقه و موقوفه فاطمه زهرا علیها السلام دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله است.(5).

امروز هم فرزندان فاطمه علیها السلام از آن بهره می گیرند. این چشمه و این سرزمین از سوی صدیقه طاهره علیها السلام بر سادات حسینی وقف گردیده است. (6).

چه بسا وقف بر سادات حسینی از آن جهت بوده که بنا بر پیش بینی فاطمه علیها السلام امامت در نسل و فرزندان حسین بن علی علیهماالسلام استمرار پیدا می کرده و از سوی دیگر بعد از شهادت ابا عبدالله الحسین علیه السلام فرزندان آن حضرت بیشتر مورد غضب و ناخوشایندی حاکمان بنی امیه واقع می شدند و نیاز به یک پشتوانه مالی خاص داشتند. از این رو «ام العیال» را وقف سادات حسینی می نماید و در بین مسلمانان روشن و مسلم است که اموال موقوفه باید صرف «موقوف علیهم» گردد.

سمهودی نیز می نویسد: ام العیال، چشمه ای است که متعلق به فاطمه زهرا علیها السلام بوده سپس آن را وقف نمود. توسط این چشمه بیش از بیست هزار نخل آبیاری می گردیده و جعفر بن طلحه بن عبیدالله تیمی دویست هزار دینار جهت احیاء آن و اطراف آن صرف کرده است. (7).

(3) معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث بلادی، ج 1، ص 21.

(4) اعلام زرکلی، ج 4، ص223.

(5) معجم معالم الحجاز، ج6، ص 194.

(6) عمدة الاخبار فی مدینه المختار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص 241.

(7) وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، ج 4، ص 1130.

زندگی کوتاه زهرای مرضیه علیها السلام برکات بی شماری را به دنبال داشت، برکات معنویش سراسر تاریخ اسلامی را فرا گرفت، حکایت های پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اهل بیت علیهم السلام از رفتار خداپسندانه اش بالاترین مدرسه انسان سازی آنان بود، مفسران ژرف اندیش در ذیل سوره کوثر، فاطمه علیها السلام و فرزندانش را مصداق حقیقی کوثر - خیر کثیر - دانسته اند (1)، که خداوند آنها را به پیامبرش عنایت کرد پس نمی توان برکات وجودی فاطمه علیها السلام را تنها منحصر در امور معنوی دانست، عملکرد و سیره پیامبرگونه اش در امور مادی و معنوی هر دو برکت را به دنبال داشت. او در باب صدقات و موقوفات برترین بانوی جهان بوده و هست، هر چه را مالک بوده بر اساس سیره پدر بزرگوارش تقدیم به فقراء و مستمندان می نمود و علاوه بر کمک های مقطعی کمک های جاویدان و مستمری - موقوفات و صدقات - داشته است.

علامه مجلسی (ره) می گوید:

سید بن طاووس (ره) رو به فرزندش نمود، گفت: پسرم! موقوفات و صدقات جده ات فاطمه زهرا علیها السلام همانند العوالی - حیطان سبعه - و... از اموالی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله آنها را بدون جنگ و درگیری مالک گردید و کسی در آن شریک نبوده و ملک خالص آن حضرت شد و «فیء» محسوب شد. بعداً پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آنها را در زمان حیات خویش به دخترش به صورت هبه (بخشش) واگذار کرد. فاطمه علیها السلام هم آنها را در راه خدا وقف نمود و سپس «موقوف علیهم» - کسانی را که می توانند از آن موقوفات استفاده نمایند - مشخص کرد.

سپس سید بن طاووس (ره) اضافه کرد و گفت: فرزندم! در ارزش آنها همین قدر بس که بعضی از آن اموال سالانه بین 24000 تا 70000 درهم درآمد داشته است.(2) .

مرحوم راوندی در کتاب خرائج از سلمان فارسی روایت می کند که گفت:

فاطمه علیها السلام را دیدم که نشسته بود و پیش روی او آسیابی بود که جو را با آن دستاس می کرد و بر دسته دستاس خون تازه دیدم که در اثر ساییده شدن و زخم دست فاطمه علیها السلام بود و فرزندش حسین علیه السلام را دیدم که در گوشه ای دیگر گریه می کرد. دلم به حال زهرا علیها السلام سوخت. به او عرض کردم: ای دختر پیغمبر! این فضه است، چرا کار خانه را به او واگذار نمی کنی؟

در جواب من فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله به من سفارش کرده که کارهای خانه را با او به نوبت انجام دهم. امروز نوبت من و فردا نوبت اوست.

سلمان گفت: من عرض کردم، پس اجازه دهید من به شما کمک کنم، یا جو را دستاس کنم یا حسین علیه السلام را آرام نمایم.

زهرا علیها السلام فرمود: من بهتر می توانم حسین را آرام کنم. پس تو جو را دستاس کن.

من مشغول دستاس کردن جو شدم و در این حال صدای مؤذن برخاست و وقت نماز شد، من برخاستم و به نماز رفتم. چون نماز تمام شد ماجرا را به علی علیه السلام گفتم، علی علیه السلام گریان شده، به خانه رفت، اما طولی نکشید که تبسم کنان بازگشت.

رسول خدا صلی الله علیه وآله ماجرا را از او پرسید و او در جواب گفت: به خانه رفتم، زهرا علیها السلام را دیدم که به پشت خوابیده و حسین روی سینه اش به خواب رفته و دستاس نیز خود به خود می چرخید! پیغمبر صلی الله علیه وآله تبسم کرد و فرمود: ای علی! مگر نمی دانی که خداوند متعال فرشتگانی دارد و آنها در زمین گردش می کنند تا خدمتکاری محمد و آل محمد را بکنند. (1).

در روایتی دیگر آمده که رسول خدا صلی الله علیه و آله روزی مشاهده کرد که خدمتکار منزل زهرا علیها السلام در حال استراحت است و فاطمه علیها السلام مشغول کار کردن. زهرا علیها السلام وقتی پدر را دید، عرضه داشت. «یا رسول الله علیّ یوم و علیها یوم»؛

ای رسول خدا! کار منزل را عادلانه تقسیم کردم، روزی به عهده من و روز دیگر به عهده خدمتکار است.

اشک در چشمان پیامبر صلی الله علیه و آله حلقه زد و فرمود: خدا آگاه تر است که رسالت را در کدام خانه قرار دهد. (2) .

زهرا علیها السلام نه تنها در رابطه با دیگران، حتی در رابطه با علی علیه السلام نیز کارها را به گونه ای عادلانه تقسیم کرده بود. به گونه ای که خمیر کردن، نان پختن، تمیز کردن و جارو زدن خانه به عهده فاطمه علیها السلام بود و کارهای بیرون منزل از قبیل جمع آوری هیزم و تهیه مایحتاج زندگی بر عهده علی علیه السلام.

امام صادق علیه السلام میگویند: این تقسیم کار با رهنمود رسول خدا صلی الله علیه و آله انجام گرفت. و آن گاه که رسول خدا این تقسیم را قرار داد و بنا شد کارهای داخل منزل را فاطمه علیها السلام و کارهای بیرون خانه را علی علیه السلام انجام دهد، زهرا علیها السلام با خوشحالی گفت: جز خدا کسی نمی داند که با این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است بازداشت. (3) .