مصر

در کشور مصر و بخشی از آفریقای شرقی و مرکزی در خلال سالهای 297 تا 567، مجموعاً یازده تن از خلفای سلسله فاطمی خلافت کردند و خلافت آنان با خلافت عباسی بغداد رقابت داشت. فاطمیان خود را از نسل اسماعیل بن جعفر بن محمد علیه السلام می دانستند.

هم اکنون در مصر خانواده های بسیاری از اولاد فاطمه علیها السلام بسر می برند و در شهر اسوان طایفه ای به نام «جعافره» هستند که خود را از اعقاب امام جعفر صادق علیه السلام می دانند. (21)

بیش از هزار سال است که دانشگاه الازهر که فاطمیان آن را به نام فاطمه زهرا علیها السلام پایه گذاری کرده اند، مهمترین مرکز فرهنگی جهان اسلام به شمار می رود و همان طور که قاهره نخستین پایتخت شیعیان بود الازهر نیز پایدارترین یادگار سلسله فاطمی و از قدیمی ترین دانشگاههای جهان است که شعار تشیّع را در آن آشکار ساختند و خطبه به نام حضرت علی علیه السلام و سایر امامان شیعه خواندند، و نامش یادآور لقب حضرت فاطمه زهرا علیها السلام است.

در الازهر ابتدا فقط امور مذهبی شیعیان برگزار می شد ولی بزودی مرکز تعلیمات عالی تشیّع گردید (22)

از زمان شیخ محمود شلتوت فقه شیعه در ضمن فقه مقارن در این دانشگاه تدریس می شود و کتابهای شیعه مانند مختصر النافع محقّق حلّی واللمعة الدمشقیه شهید اول و تفسیر مجمع البیان طبرسی بارها در این سرزمین چاپ شده و مورد استفاده علمای الازهر است.

سودان

در سودان تیره هایی از سادات هستند که بعضی از اعقاب امام حسن عسکری علیه السلام به شمار می روند. در این کشور خاندان «المهدی» پرچمدار مبارزه با بیگانگان است و یکی از افراد بارز آن صادق المهدی رهبر حزب امت و نخست وزیر سابق سودان است. (23)

محمد احمد بن عبدالله (1843 تا 1885) از سادات حسینی بود که در بازگشت از حج قبایل مختلف سودان با وی بیعت کردند و با انگلیس جنگید و خارطوم را فتح کرد و سرانجام در ام دورمان درگذشت. وی دولت المهدیون را در سودان پایه گذاری کرد.

لیبی

در لیبی سلسله سنوسیه تا قبل از انقلاب اخیر حکومت می کرد. مؤسس این سلسله سیّد محمّد بن علی سنوسی کبیر ادریسی بود که در الجزایر از خاندان ادریسیان متولد شد (1202 ه) و در سال 1253 هجری قمری در مکّه طریقه سنوسیه را پی ریزی کرد و بعداً به لیبی منتقل شد. این سیّد رهبری سیاسی و جهاد با فرانسویان را با رهبری روحانی و مقام معنوی گرد آورده بود.

پس از وی فرزندش محمدالمهدی این مقام را به عهده داشت و پس از وی فرزندش محمد بن محمد ادریس اول و پس از او فرزندش سید محمدرضا سنوسی به رهبری رسید. (24)

در قرن اول هجری نامه حضرت علی علیه السلام به اشعث بن قیس فرماندار آذربایجان، دلهای مردم این دیار را تسخیر کرد.

در قرن دوم هجری ابراهیم فرزند امام محمدباقر علیه السلام به شهر گنجه از شهرهای ارمنستان رفت و با قدوم خود این سرزمین را به فدک پیوست. وی در سال 120 هجری قمری رحلت کرد و بقعه اش زیارتگاه خاص و عام است.

منطقه اصلی شیعه نشین در آسیای میانه آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، داغستان، ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان است و بیشتر آنها دوازده امامی هستند و پیروان فرقه اسماعیلیه در منطقه گورنف (بدخشان) در جمهوری تاجیکستان بسر می برند. (16)

از آثار مهم تاریخی شهر باکو مسجد و مقبره یکی از نوادگان فاطمه زهرا علیها السلام سیّد یحیی باکویی عالم و روحانی بزرگ است (17)

حدود هفتاد درصد مردم جمهوری آذربایجان شیعه و 30 درصد سنّی حنفی هستند که مانند اعضای یک خانواده در صلح و صفا بسر می برند (18)

زمینه رواج تشیّع در این سرزمین را نامه حضرت علی علیه السلام به فرماندار آذربایجان (19) و رضایت و علاقه مردم این دیار از خلافت آن حضرت فراهم ساخت.

در جمهوری چند میلیونی آذربایجان رئیس اداره دینی شیعه ملقّب به «شیخ الاسلام» است و نایب وی سنّی است و «مفتی الاسلام» خوانده می شود.

مراسم عزاداری در سوگ ائمّه اطهار علیهم السلام با عظمت فراوان برگزار می شود و مراسم عاشورا و مجالس عزاداری امام حسین علیه السلام آنقدر باشکوه و عظیم است که می گویند حماسه سرور شهیدان امام حسین علیه السلام ضامن بقای اسلام در آذربایجان- علی رغم آن همه فشار حکومت شوروی سابق- بوده است. (20)

در آغاز، برخی از نوادگان فاطمه علیها السلام از نسل امام حسن مجتبی علیه السلام، سپس بعضی از فرزندان زید بن حسن بن علی و برخی از فرزندان قاسم بن حسن بن زید بن حسن به سمرقند مهاجرت کردند، مانند عبدالعظیم بن محمد بن قاسم بن محمد بطحایی، و اولاد ابراهیم بن علی بن عبدالرحمن شجری، و از نوادگان امام حسین علیه السلام از جمله برخی از فرزندان امام محمدباقر علیه السلام سپس بعضی از اولاد محمد بن علی عریضی، و از فرزندان زید شهید از جمله برخی از فرزندان عیسی بن زید شهید وارد سمرقند شده و مردم این دیار را تحت تأثیر شخصیت والای خود قرار دادند و سمرقند را به فدک متصل کردند (15)

در زمان مأمون، امام رضا علیه السلام به خراسان دعوت شدند و با اصرار فراوان ولایت عهدی را پذیرفتند. نفوذ ولایت معنوی آن حضرت مردم را تحت تأثیر فراوان قرار داد و مشهد آن حضرت شهر بزرگ و پربرکتی را پدید آورد و فدک را تا بلاد خراسان توسعه داد، به طوریکه در آن دیار کمتر زمینی را می توان یافت که وقف امام رضا علیه السلام نباشد.

خاندان امام رضا علیهالسلام از طریق فارس رهسپار خراسان بودند که در نقاط مختلف مورد هجوم رژیم واقع شدند، ولی هر کجا که قدم نهادند آن دیار را به قلمرو فدک افزودند، چنانکه سیّد میراحمد و سید میرمحمد و سید علاءالدین حسین در شیراز، و حضرت معصومه علیها السلام خواهر امام رضا علیه السلام در قم، و حضرت عبدالعظیم حسنی در ری مدفونند و باعث رونق این شهرها شدند.

گسترش فدک تا حدود سمرقند تداوم یافت که وجود هزاران امامزاده و بقعه متبرّکه در شام عراق، ایران و آسیای میانه نشانه های این گسترشند.

از صدر اسلام مهاجرت نوادگان فاطمه زهرا علیها السلام یعنی سادات حسنی و حسینی به سرزمینهای شرقی اسلامی خصوصاً خراسان تا حدود سمرقند آغاز شد.

دسته ای برای فرار از ستم امویان مخصوصاً حجّاج بن یوسف راهی نواحی شرقی ایران شدند.

به هنگام ولایت عهدی امام رضا علیه السلام یک دسته از سادات علوی که گفته می شود چهل هزار تن بودند به دعوت مأمون به ایران آمدند و در شهر مرو خراسان مستقر شدند و پس از شهادت آن حضرت پراکنده گشتند.

دسته دیگر سادات علوی که علیه خلفای اموی و عباسی قیام کردند و به شهادت رسیدند مردم برای آنها گنبد و بارگاه ساختند و آرامگاهشان باعث رونق و آبادی آن دیار گشت، مانند زید بن علی، نفس زکیه و یحیی بن عبداللَّه.

دسته ای از سادات در زمان حکومت علویان در مازنداران روی به دربار آنان نهادند. این سادات بزرگوار وقتی به نواحی نسبتاً امنی مانند نقاط کوهستانی عراق و ری و دیلم و طبرستان رسیدند با مردم درآمیختند و به تدریج به صورت بومیان محل درآمدند و از احترام خاصی برخوردار شدند. (13)

انقلاب و تشکیل دولت سربداران خراسان در زمان مغولها و نیز جمعیتهای میلیونی شیعیان در شهرهای شمال خراسان چون بخارا (14) نشان دهنده دیگر مرز گسترش فدک تا حدود سمرقند است.

فدک از شمال شرقی ابتدا تا کوفه امتداد یافت و مرکز خلافت امیرمؤمنان علی علیه السلام گردید. سپس به برکت محل دفن امام علی علیه السلام شهر نجف اشرف و به برکت مشهد امام حسین علیه السلام و خاندان وی شهر کربلا پدید آمد و به برکت امام موسی کاظم و امام جواد علیهماالسلام شهر کاظمین و به برکت امام علی النقی و امام حسن عسکری علیهماالسلام شهر سامرّا و به برکت حضرت زینب دختر فاطمه زهرا علیها السلام شهر شام در مسیر گسترش فدک قرار گرفت، به طوری که قرنها دولت شیعه توسط حمدانیان و فاطمیان بر بلاد شام حاکم گردید و در سال 354 هجری قمری سیف الدوله، دینارهای جدیدی ضرب کرد که بر روی آنها نوشته شده بود: «لا اله الّا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، فاطمة الزهراء، الحسن و الحسین، جبرئیل علیهم السلام» و موقعیت شیعیان در موصل و حلب و سایر نقاط چندان رفعت یافت که وقتی وارد مسجد عظیم اموی می شدند و چشم به زیر گنبد می دوختند، به جای نام معاویه و یزید نام علی و حسن و حسین علیهم السلام را می دیدند.

در قرن هشتم هجری یکی از فرزندان فاطمه زهرا علیها السلام به نام میر سید علی حسینی همدانی ملقّب به «علی ثانی» از اعقاب امام زین العابدین علیه السلام هزاران تن از مردم هند را مسلمان کرد و هزاران مسلمان ظاهری را به اسلام واقعی درآورد. (11)

او هفتصد تن از سادات علوی را به کشمیر برد و در سراسر این سرزمین محلهایی برای عبادت تأسیس کرد. (12) و به ترویج هنر و صنایع پرداخت و با تیمور و ظلم پیشگان درافتاد و بالاخره قلمرو فدک را به آن دیار گسترش داد.

در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام به یمن رفتند و در آنجا نهال اسلام را با دست خود غرس و آبیاری کردند. از 1200 سال پیش خاندانهای بسیاری از فرزندان امام حسن و امام حسین علیهماالسلام به این دیار رفتند، به طوریکه از قرن چهارم هجری یحیی بن حسین (الهادی) متوفای 298 هجری قمری توسط یکی از ملوک یمن، از حجاز دعوت شد و بعضی از قبایل با او بیعت کردند و او مؤسس دولت امامان زیدی گردید.

آنها مناسب ترین شخص برای امامت را هر عالم زاهد و شجاعی از فرزندان فاطمه زهرا علیها السلام می دانستند- خواه از فرزندان امام حسن علیه السلام و خواه از فرزندان امام حسین علیه السلام - که قادر به قیام با شمشیر باشد، و اطاعت از چنین کسی واجب بود. (9)

حکومت امامان زیدی از فرزندان فاطمه علیها السلام و امام علی علیه السلام در کشور یمن از سال 280 تا حدود سال 700 هجری قمری و حکومت امامان زیدی صنعا از حدود سال 1000 هجری قمری تا چند سال پیش تداوم داشت. (10)

در اواسط قرن چهارم هجری قمری خاندانی از نوادگان فاطمه زهرا علیها السلام از علویان حسنی معروف به خاندان موسوی منصب شریفی مکه را دایر کردند که حدود هزار سال دوام یافت. با ضعف قدرت شرفای مکه، خاندان صلیحی که تحت تبعیت فاطمیان مصر بر یمن فرمان می راندند در 455 هجری قمری منصب شریفی را در خاندان هاشمی قرار دادند. در 598 هجری قمری یکی دیگر از علویان حسنی به نام قتادة بن ادریس از ینبع به مکّه رفت و سلسله شرفای متأخّر مکّه را تأسیس نمود. (8)

در حدیث آمده است که چون مهدی عباسی به خلافت رسید، به مظالم عباد رسیدگی کرد، از آن جمله حضرت امام موسی بن جعفر علیهماالسلام به او فرمود: چرا حق ما را به ما نمی دهی؟ مهدی گفت: یا ابالحسن! چه می خواهی؟ حضرت جریان فدک را بازگو کرد. خلیفه از حدود آن پرسش نمود.

امام کاظم علیه السلام فرمودند: حدود آن از چهار طرف عبارتند از: عدن، سمرقند، آفریقا، کناره دریای روم و ارمنستان. مهدی عباسی از شنیدن این حدود به وحشت افتاد و گفت: باید در این باره فکر کنم. (7)

آری، ابتدا محدوده تصرف پاره پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام نیمی از قریه فدک در شمال مدینه بود (و به تعبیر حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه: «از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده، تنها فدک در دست ما بود») که از تحت تصرف آنها خارج ساختند و آنان به خاطر خدا و حفظ دین خدا از آن گذشتند و صبر کردند و خداوند به پاداش این صبر جمیل روز بروز حدود متصرفات آنان را گسترش بخشید و نسل آنها را در سراسر جهان افزایشی بی نظیر داد.

در کتاب «عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب» اثر احمد بن علی بن حسین آمده است که از این دو فرزند زهرا علیه السلام دوازده سبط به تعداد اسباط و نقبای دوازده گانه بنی اسرائیل و بنی اسماعیل پدید آمدند: شش سبط از امام حسن علیه السلام و شش سبط از امام حسین علیه السلام.

اعقاب امام حسن علیه السلام از دو پسرش زید و حسن مثنی، عقب زید یک سبط از فرزندش حسن بن زید و عقب حسن مثنی از پنج فرزند: عبداللَّه محض، ابراهیم عمر، حسن مثلث، داود و جعفر، جمعاً شش سبط.

در فصل دوم، اعقاب شش گانه امام حسین علیه السلام را از علی بن الحسین امام سجّاد علیه السلام چنین ذکر می کند: محمدالباقر علیه السلام، عبدالله الباهر، زید الشهید، عمر الاشراف، الحسین الاصغر، و علی الاصغر.

اعقاب امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام در سرزمینهای مختلف پراکنده شدند و بعضی با قیام و بعضی با حلم و علم، مناطق بسیاری را تسخیر کردند و بر حدود فدک افزودند.

البته بعضی از خلفای بنی امیه و بنی عباس مثل عمر بن عبدالعزیز و مأمون فدک را به خاندان فاطمه زهرا علیها السلام بازگرداندند، غافل از اینکه به تعبیر امام موسی کاظم علیه السلام حدود فدک از مرزهای عربستان گذشته و از شمال غربی به دریای روم و ارمنستان و از جنوب به عدن (ساحل دریای عمان) و از شمال شرقی به سمرقند و از مغرب به منتهی الیه غرب آفریقا یعنی تا اقیانوس اطلس امتداد یافته است.

فدک از جمله قراء و قصبات حجاز و حوالی خیبر است که با مدینه منوره دو یا سه روز طی مسافت فاصله دارد که به مقیاس زمان ما به 130 کیلومتر می رسد. سرزمینی بوده آباد و به لحاظ داشتن آب کافی، از نخلستانهای فراوان و محصول برخوردار بوده است. اشتغال مردم این سرزمین را امر کشاورزی و کارهای دستی تشکیل می داده و خرمای آن مشهور بوده و از بافته های فدک در کتب تاریخی سخن به میان آمده است.

فدک با پیشینه تاریخی منزلگاه طایفه «بنو مُرّه» از قبیله بزرگ و مشهور عرب «غطفان» است. به گفته طبری مادر نعمان بن منذر پادشاه حیره از اهالی فدک بوده که سند معتبری در قدمت تاریخی سرزمین فدک به شمار می رود. (1)

و به گفته برخی دیگر: فدک نام پسر حام بن نوح بوده و این قریه به نام وی موسوم گشته است. فدک با خیبر ده کیلومتر فاصله دارد و به لحاظ این که خیبر مرکز عمده یهودیان بوده، مردم آن از نظر اجتماعی و مذهبی تابع یهودیان خیبر بوده اند. قلعه مشهور قدیمی فدک به «الشمروخ» شهرت داشته که در حقیقت حصن و قلعه فدک بوده است. (2)

بنا به نوشته مؤلّف کتاب مدینه شناسی که خود از محلّ فدک دیدن کرده است، این منطقه امروزه به «الحائط» موسوم است که تابع امارت «حائل» است و در مغرب «الحُلیفه» و جنوب «ضرغد» قرار دارد. دقیقاً در مرز شرقی خیبر دارای موقعیّت مشخّصی است. به گفته مؤلّف فوق الذکر، تا پایان سال 1975 میلادی، این منطقه شامل 21 روستا و دارای 11000 نفر جمعیت بوده و سکنه «الحائط» بیش از 1400 نفر نبوده است. (3)

فدک به لحاظ امکانات کشاورزی، سرزمینی بود پر محصول و رطب آن شهرت بسیار داشت. در خصوص حجم درآمد کشاورزی و نخلستان های فدک، پس از آنکه در تصرف پیامبر قرار گرفت، گزارش هایی به ثبت رسیده است. برخی گویند: نخلستان هایش در قرن ششم هجری معادل نخلستان های کوفه بوده است. (4)

ابن ابی الحدید می نویسد: وقتی عمر بر نیمی از فدک با یهودیان مصالحه کرد از مال عراق پنجاه هزار درهم به آنان داد. (5)

سیّد بن طاووس در کشف المحجّه گفتاری دارد که درآمد فدک را بیش از این تخمین زده است. وی می گوید: درآمد فدک به روایت شیخ عبدالله بن حماد انصاری سالانه بالغ بر هفتاد هزار دینار بوده است. (6)

از اینجا می توان علّت واگذاری این سرزمین پرحاصل به فاطمه زهرا علیها السلام از طرف پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله و به امر پروردگار متعال در آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّه» را استنباط کرد. بدیهی است با زندگی زاهدانه ای که اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله داشتند آنان را برای اداره معیشت شخصی به این مبلغ نیازی نبوده و حکمت دیگری در این امر مهمّ باید باشد که شاید بتوان گفت: هدف از این واگذاری داشتن بنیه مالی و توان اقتصادی جهت اداره حکومت اسلامی بوده که می بایست در خاندان پیامبر مستقر می شد. همانگونه که تصرّف فدک و خارج ساختن آن از دست اهل بیت به وسیله دستگاه خلافت را در همین نکته باید جستجو کرد که به شرح آن خواهیم رسید.