موسی بن قاسم از علی بن جعفر روایت کرده است که از حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام درباره این آیه پرسیدم:

اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ (50)

فرمود: مقصود از مشکوة فاطمه، و مصباح حسن، و زجاجه حسین است.

«کوکب درّی» فاطمه است که در بین زنان جهانیان ستاره ای درخشان بود، .... و مقصود از «نور علی نور»، در وجود حضرت فاطمه امامانی هستند که یکی بعد از دیگری می آیند، خداوند به نورش هر که را بخواهد هدایت می کند، یعنی به ولایت ما هدایت می کند. (51)

إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ (48)

عبدالله بن مسعود گوید: یعنی پاداش می دهم آنان را امروز به بهشت به خاطر بردباری و صبر. همانا علی بن ابیطالب و فاطمه و حسن و حسین در دنیا بر دستورات الهی و بر گرسنگی و تهی دستی صبر کردند و به خاطر صبر در مقابل معصیت و بر بلاء و آزمایش خداوند در دنیا، از رستگاران و رهایی یافتگان از حساب می باشند. (49)

وَالَّذِینَ آَمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ (60)

ابن عباس گوید: این آیه درباره پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است. (61)

کَانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ (58)

عبدالله بن عباس گوید: این آیه در شأن علی بن ابیطالب و حسن و حسین و فاطمه علیهم السلام نازل شد. (59)

وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (62)

مردی نزد حضرت رسول صلی الله علیه و آله آمده و از گرسنگی خود شکایت کرد، حضرت کسی را به خانه های همسرانش فرستاد، آنان گفتند چیزی جز آب در نزد ما نیست، حضرت فرمود کیست که امشب این مرد را کفایت کند؟ علی علیه السلام گفت: من ای رسول خدا. علی نزد فاطمه آمده و داستان را به او گفت. حضرت فاطمه پاسخ داد: جز غذای کودکان چیزی نداریم لکن میهمان خود را بر آنان ترجیح داده و به او خواهیم داد، علی علیه السلام گفت: کودکان را می خوابانم و چراغ را به خاطر میهمان خاموش می کنم، این کار را انجام داد و میهمان به استراحت پرداخت، صبح آن روز این آیه در شأن آنان نازل شد: «و یوثرون علی انفسهم» (63).

ابن عباس در ذیل این آیه شریفه گوید: که درباره علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است. (64)

«اَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیّبةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبةٍ اَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السّماء تُؤتی اُکُلَهاَ کُلَّ حینٍ بِاذنِ رَبِّها» (67)

«آیا ندیدی چگونه خداوند کلمه طیبه را به درخت پاکیزه ای تشبیه کرده که ریشه آن (در زمین) ثابت و شاخه آن در آسمان است؟! میوه های خود را هر زمان به اذن پروردگارش می دهد.»

مراد از درخت «طیبه» چیست؟

مفسران تفاسیر گوناگون دارند. بعضی آن را به توحید و بعضی به فرامین الهی و بعضی به ایمان و بعضی به مؤمن و بعضی به روش و برنامه های سازنده و... تفسیر کرده اند. معنای این کلمه وسیع است و ممکن است شامل همه مصادیق آن بشود. در روایتی از اصول کافی، از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله ریشه این درخت است و امیرمؤمنان علی علیه السلام شاخه آن و امامانی که از ذریه آنها هستند. شاخه های کوچکتر، و علم امامان میوه این درخت است. (68)

در روایتی دیگر که از طریق اهل سنت رسیده، آمده است که کسی از امام باقر علیه السلام سؤال کرد:

منظور از این درخت طیب که دارای ریشه ای ثابت است چیست؟

حضرت فرمودند: مراد از درخت، پیامبر صلی اللَّه علیه و آله است و شاخه آن علی علیه السلام است و میوه های آن حسن و حسین علیه السلام هستند و فاطمه شاخه کوچک آن است و شاخه های کوچکتر از آن، فرزندان فاطمه و برگهای آن، شیعیان و دوستان اهل بیت علیهم السلام می باشند (69)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من شجره هستم و فاطمه شاخه آن، علی عامل باروری آن و حسن و حسین میوه، و دوستداران آنان از امتم برگهای آن درخت می باشند و سپس فرمود: سوگند به آن کسی که مرا به راستی برگزید آنان در بهشت جاودان می باشند. (70)

و نیز آن حضرت فرمود: من شجره و علی شاخه و فاطمه عامل باروری و حسن و حسین میوه و شیعیان ما برگ های آن می باشند و هر گاه که درخت می روید برگ هایش فرود می ریزند. (71)

«وَاتَّقُوا اللَّهَ الَذّی تَساءَلُونَ بِهِ وَالْاَرْحامَ» (65)

«از خدایی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می خواهید، نام او را می برید. (ونیز) از (قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنید. زیرا خداوند مراقب شماست.»

«رحم» عبارت از همان جهت وحدتی است که بین خویشان و نزدیکان برقرار می باشد، و منشأ آن هم این است که هستی آنها، از یک پدر و مادر و یا از یکی از آن دو ریشه می گیرد، و این یک جهت واقعی است که بین خویشاوندان جاری است، ولذا از نظر صورت و سیرت و هم از نظر جسم و روح آثاری حقیقی و غیر قابل انکار بر آن مترتب است و اگرچه گاهی عوامل مخالفی یافت می شود که اثر خویشاوندی را تضعیف کرده یا از جهتی هم تا سر حد عدم از بین می برد، ولی هیچگاه این آثار به کلی و صددرصد از بین نمی رود، در هر حال خویشاوندی از نیرومندترین وسایل سازگاری طبیعی بین افراد یک خانواده است، و استعداد آن در به هم پیوست نمودن افراد خانواده فوق العاده شدید می باشد و لذا اثر نیکی که در بین خویشاوندان به جای می گذارد، به مراتب بیشتر از اثری است که در بین سایرین باقی می گذارد، و همین طور بدی در مورد نزدیکان، بیش از بدی در مورد بیگانگان اثر می گذارد (66)

پس قهری است که در این آیه به صله رحم تأکید شود در همین رابطه حدیثی از طریق اهل سنت رسیده است که ابن عباس می گوید:

«این آیه در شأن رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و اهل بیت او که صاحب ارحام او هستند نازل شده است هر سبب و نسبی در روز قیامت قطع خواهد شد مگر سبب و نسب رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله»

هر کس به رسول اکرم اقتدا کند و ارتباطش را با اهل بیت وی قوی گرداند، این رشته اتصال در قیامت به سود او تمام خواهد شد.

وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى؛ (77)

«وهر آینه به زودی عطا نماید تو را پروردگارت تا خشنود شوی.»

ثعلبی از حضرت امام صادق علیه السلام روایت کرده است:

روزی حضرت رسول صلی الله علیه وآله به خانه فاطمه علیها السلام رفتند، فاطمه را در حالی مشاهده کرد که جامه ای از جل های شتر پوشیده و با دست های خود آسیاب را می گردانید و در حین کار فرزند خود را نیز شیر می داد.

رسول اکرم صلی الله علیه وآله وقتی که این حالت را از دختر دید متأثر شد، اشک از دیده های مبارکش جاری شد و فرمود: ای دختر گرامی! تلخی های دنیا را به خاطر حلاوت های آخرت تحمل کن. پس فاطمه علیها السلام عرض کرد: یا رسول الله! حمد می کنم خدا را بر نعمتهای او و شکر می کنم خدا را بر کرامتهای او. در این هنگام جبرئیل نازل شد و آیه: «و لسوف یعطیک ربک فترضی»،

را از طرف خداوند فرود آورد. (78)

جابر بن عبداللَّه انصاری گوید: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بر فاطمه وارد شد در حالی که او عبایی از پوست شتر داشت و جو آرد می کرد. اشک بر دیدگان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نشست و فرمود: ای فاطمه! بر تلخی دنیا شکیبا باش، به خاطر شیرینی آخرت. و سپس خداوند این آیه را نازل کرد. (79)

«فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآَصَالِ»؛(72)

«(این چراغ پر فروغ) در خانه هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده، دیوارهای آن را بالا برند (تا از دستبرد شیاطین و هوسرانان در امان باشد) خانه هایی که نام خدا در آنها برده می شود، و صبح و شام در آنها تسبیح او می گویند»

منظور از این «بیوت» (خانه ها) چیست؟

شاید بتوان پاسخ آن را از ویژگی هایی که در ذیل آیه برای آن ذکر شده است، روشن کرد. آنجا که می گوید: در این خانه ها هر صبح و شام تسبیح خدا می گویند.

مردانی که نه تجارت آنها را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و ادای زکات بازمی دارد و نه خرید و فروش آنها از روزی می ترساند که دلها و دیده ها در آن دگرگون و زیر و رو می شود.

این ویژگی ها نشان می دهد که این خانه ها، همان مراکزی است که به فرمان پروردگار استحکام یافته و مرکز یاد خدا است، مساجد، معابد، خانه های انبیاء و اولیا، مخصوصاً خانه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و خانه علی و فاطمه علیهماالسلام از مصادیق بارز آنهاست.

سیوطی در تفسیر در المنثور می گوید:

ابن مردویه از انس بن مالک و بریده اسلمی روایت نموده است که: نبی مکرم اسلام صلی اللَّه علیه و آله آیه «فی بیوت اذن اللَّه...» را تلاوت فرمودند که می فرماید: در خانه هائی خداوند اجازه فرمود که بلند مرتبه و رفیع گردیده شود، و در آنها اسم خداوند برده شود.

شخصی بپا خاست و پرسید: ای پیامبر خدا این خانه ها چگونه خانه هائی بوده و از آن چه کسانی می باشند؟

حضرت فرمود: این خانه ها از آن انبیاء می باشند.

سپس ابوبکر برخاست و از آن حضرت پرسید: آیا این خانه نیز از جمله آن خانه ها می باشد؟ و اشاره به خانه علی بن ابی طالب و فاطمه نمود.

حضرت فرمود: آری این خانه از برترین آن خانه ها می باشد. (73)

خانه فاطمه مرکز عبادت خدا بود، آن چنان خدا را عبادت می کرد که دیگران توان آن را نداشتند. امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمودند: در دنیا کسی عابدتر از حضرت فاطمه علیهاالسلام نبود. آنقدر به عبادت می ایستاد تا پاهایش ورم می کرد (74) و در جای دیگری فرمودند: در شب جمعه ای مادرم فاطمه علیهاالسلام را دیدم که در محراب عبادت ایستاده است و تا سپیده صبح، دائم در رکوع و سجود بود، و می شنیدم که برای مؤمنین و مؤمنات دعا می نمود و نام آنها را می برد و برای آنها دعا می کرد، ولی برای خود هیچ دعایی نمی نمود (75) و در حدیثی دیگر می خوانیم: فاطمه علیهاالسلام در حال نماز از شدت ترس نفسش به شماره می افتاد. (76)