در زمان مأمون، امام رضا علیه السلام به خراسان دعوت شدند و با اصرار فراوان ولایت عهدی را پذیرفتند. نفوذ ولایت معنوی آن حضرت مردم را تحت تأثیر فراوان قرار داد و مشهد آن حضرت شهر بزرگ و پربرکتی را پدید آورد و فدک را تا بلاد خراسان توسعه داد، به طوریکه در آن دیار کمتر زمینی را می توان یافت که وقف امام رضا علیه السلام نباشد.
خاندان امام رضا علیهالسلام از طریق فارس رهسپار خراسان بودند که در نقاط مختلف مورد هجوم رژیم واقع شدند، ولی هر کجا که قدم نهادند آن دیار را به قلمرو فدک افزودند، چنانکه سیّد میراحمد و سید میرمحمد و سید علاءالدین حسین در شیراز، و حضرت معصومه علیها السلام خواهر امام رضا علیه السلام در قم، و حضرت عبدالعظیم حسنی در ری مدفونند و باعث رونق این شهرها شدند.
گسترش فدک تا حدود سمرقند تداوم یافت که وجود هزاران امامزاده و بقعه متبرّکه در شام عراق، ایران و آسیای میانه نشانه های این گسترشند.
از صدر اسلام مهاجرت نوادگان فاطمه زهرا علیها السلام یعنی سادات حسنی و حسینی به سرزمینهای شرقی اسلامی خصوصاً خراسان تا حدود سمرقند آغاز شد.
دسته ای برای فرار از ستم امویان مخصوصاً حجّاج بن یوسف راهی نواحی شرقی ایران شدند.
به هنگام ولایت عهدی امام رضا علیه السلام یک دسته از سادات علوی که گفته می شود چهل هزار تن بودند به دعوت مأمون به ایران آمدند و در شهر مرو خراسان مستقر شدند و پس از شهادت آن حضرت پراکنده گشتند.
دسته دیگر سادات علوی که علیه خلفای اموی و عباسی قیام کردند و به شهادت رسیدند مردم برای آنها گنبد و بارگاه ساختند و آرامگاهشان باعث رونق و آبادی آن دیار گشت، مانند زید بن علی، نفس زکیه و یحیی بن عبداللَّه.
دسته ای از سادات در زمان حکومت علویان در مازنداران روی به دربار آنان نهادند. این سادات بزرگوار وقتی به نواحی نسبتاً امنی مانند نقاط کوهستانی عراق و ری و دیلم و طبرستان رسیدند با مردم درآمیختند و به تدریج به صورت بومیان محل درآمدند و از احترام خاصی برخوردار شدند. (13)
انقلاب و تشکیل دولت سربداران خراسان در زمان مغولها و نیز جمعیتهای میلیونی شیعیان در شهرهای شمال خراسان چون بخارا (14) نشان دهنده دیگر مرز گسترش فدک تا حدود سمرقند است.
(13) مجلّه مشکوة، شماره 43، ص 182- 185.
(14) رجوع شود به دائرة المعارف شیعه، سید محسن امین؛ الشیعة فی المیزان، استاد محمدجواد مغنیه، ص 196.
