از مسائل بسیار قابل توجه این که هیچ یک از امامان اهل بیت بعد از غصب نخستین، هرگز در امر فدک دخالت نکردند، نه علی علیه السلام در دوران حکومتش در این امر دخالتی کرد و نه امامان دیگر، و افرادی مانند عمر بن عبدالعزیز و یا حتی مأمون خلیفه عباسی، پیشنهاد کردند که به یکی از ائمه اهلبیت علیهم السلام بازگردانده شود، و این واقعاً سؤال انگیز است که این موضع گیری در برابر مسأله فدک به چه علت بود؟

چرا علی علیه السلام در زمانی که تمام کشور اسلام زیرنگین او بود این حق را به صاحبان اصلی بازنگردانید؟ و یا چرا فی المثل مأمون که این همه اظهار ارادت- و لو ظاهراً- به امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام می کرد فدک را به آن حضرت تقدیم نکرد؟ بلکه بدست بعضی از نوه های زید بن علی بن الحسین علیهما السلام به عنوان نماینده بنی هاشم سپرد؟

در پاسخ این سؤال مهم تاریخی می گوییم:

امام امیرمؤمنان علیه السلام در همان کلام کوتاهش همه گفتنی ها را گفته است، آنجا که می فرماید: «آری، از آنچه در زیر آسمان دنیاست تنها فدک در دست ما بود، عده ای نسبت به آن بخل ورزیدند، ولی در مقابل گروه دیگری سخاوتمندانه از آن صرف نظر کردند، و بهترین داور و حاکم خداست، مرا با فدک و غیر فدک چه کار در حالی که فردا به خاک سپرده خواهیم شد».

آن بزرگوار عملاً نشان داد که فدک را به عنوان یک وسیله درآمد و یک منبع اقتصادی نمی خواهد، و آن روز هم که فدک از ناحیه او و همسرش مطرح بود برای تثبیت مسأله ولایت و جلوگیری از خطوط انحرافی در زمینه خلافت پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله بود، اکنون که کار از کار گذشته، و فدک بیشتر چهره مادی پیدا کرده، گرفتن آن چه فایده ای دارد؟

سید مرتضی علم الهدی عالم و محقق بزرگ شیعی در این زمینه سخنی پرمعنی دارد، می گوید: هنگامی که امر خلافت به علی علیه السلام رسید درباره بازگرداندن فدک خدمتش سخن گفتند، فرمود:

«إنی لأستحیی من اللَّه أن ارد شیئاً منع منه ابوبکر و امضاه عمر» (10) .

من از خدا شرم دارم که چیزی را که ابوبکر منع کرد و عمر بر آن صحه نهاد، به صاحبان اصلیش بازگردانم!

در حقیقت با این سخن هم بزرگوارای و بی اعتنایی خود را نسبت به فدک به عنوان یک سرمایه مادی و منبع درآمد، نشان می دهد، و هم مانعین اصلی این حق را معرفی می کند! (11) .

اما این که چرا بعضی از خلفاء که ظاهراً می خواستند به خاندان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله ابراز ارادت کنند، فدک را به ائمه اهل بیت علیهم السلام بازنگرداندند و مثلا به نوه های زید بن علی یا افراد ناشناس دیگری به عنوان نمایندگی بنی فاطمه علیها السلام تحویل دادند؟ این امر دو علت ممکن است داشته باشد:

ائمه هدی علیهم السلام هرگز حاضر به پذیرش فدک نبودند، چرا که این کار در آن زمان بیشتر جنبه مادی داشت تا معنوی، و شاید حمل بر علاقه به دنیا می شد، نه امتیاز معنوی، و به تعبیر دیگر قبول آن در آن شرایط برای ائمه هدی علیهم السلام کوچک بود.

علاوه بر این دست آنها را در مبارزه با خلفای جور می بست، چرا که هر زمان می خواستند مبارزه کنند فدک را مسترد می داشتند (همان گونه که در ماجرای پس گرفتن فدک از طرف ابوجعفر خلیفه عباسی از بنی الحسن در تاریخ آمده است که بعد از قیام بعضی از آنها بر ضد دستگاه خلافت، فدک را از همه گرفت).

خلفای جور نیز ترجیح می دادند که امکانات مالی امامان اهل بیت علیهم السلام گسترده نشود، همان طور که در داستان معروف «هارون» مشهور است که وقتی به مدینه آمد احترام فوق العاده ای برای امام موسی بن جعفر علیهما السلام قابل شد به گونه ای که برای فرزندش مأمون تازگی داشت.

اما هنگامی که نوبت به هدایا رسید هدیه ای را که خدمت امام علیه السلام فرستاد، بسیار ناچیز بود. مأمون از این مسأله در شگفت شد، و هنگامی که علت را از پدر سؤال کرد او در جواب مطلبی گفت که حاصلش این بود: ما نباید کاری کنیم که آنها قدرت پیدا کنند و فردا بر ضد ما قیام نمایند!