در حدیث آمده است که چون مهدی عباسی به خلافت رسید، به مظالم عباد رسیدگی کرد، از آن جمله حضرت امام موسی بن جعفر علیهماالسلام به او فرمود: چرا حق ما را به ما نمی دهی؟ مهدی گفت: یا ابالحسن! چه می خواهی؟ حضرت جریان فدک را بازگو کرد. خلیفه از حدود آن پرسش نمود.

امام کاظم علیه السلام فرمودند: حدود آن از چهار طرف عبارتند از: عدن، سمرقند، آفریقا، کناره دریای روم و ارمنستان. مهدی عباسی از شنیدن این حدود به وحشت افتاد و گفت: باید در این باره فکر کنم. (7)

آری، ابتدا محدوده تصرف پاره پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام نیمی از قریه فدک در شمال مدینه بود (و به تعبیر حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه: «از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده، تنها فدک در دست ما بود») که از تحت تصرف آنها خارج ساختند و آنان به خاطر خدا و حفظ دین خدا از آن گذشتند و صبر کردند و خداوند به پاداش این صبر جمیل روز بروز حدود متصرفات آنان را گسترش بخشید و نسل آنها را در سراسر جهان افزایشی بی نظیر داد.

در کتاب «عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب» اثر احمد بن علی بن حسین آمده است که از این دو فرزند زهرا علیه السلام دوازده سبط به تعداد اسباط و نقبای دوازده گانه بنی اسرائیل و بنی اسماعیل پدید آمدند: شش سبط از امام حسن علیه السلام و شش سبط از امام حسین علیه السلام.

اعقاب امام حسن علیه السلام از دو پسرش زید و حسن مثنی، عقب زید یک سبط از فرزندش حسن بن زید و عقب حسن مثنی از پنج فرزند: عبداللَّه محض، ابراهیم عمر، حسن مثلث، داود و جعفر، جمعاً شش سبط.

در فصل دوم، اعقاب شش گانه امام حسین علیه السلام را از علی بن الحسین امام سجّاد علیه السلام چنین ذکر می کند: محمدالباقر علیه السلام، عبدالله الباهر، زید الشهید، عمر الاشراف، الحسین الاصغر، و علی الاصغر.

اعقاب امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام در سرزمینهای مختلف پراکنده شدند و بعضی با قیام و بعضی با حلم و علم، مناطق بسیاری را تسخیر کردند و بر حدود فدک افزودند.

البته بعضی از خلفای بنی امیه و بنی عباس مثل عمر بن عبدالعزیز و مأمون فدک را به خاندان فاطمه زهرا علیها السلام بازگرداندند، غافل از اینکه به تعبیر امام موسی کاظم علیه السلام حدود فدک از مرزهای عربستان گذشته و از شمال غربی به دریای روم و ارمنستان و از جنوب به عدن (ساحل دریای عمان) و از شمال شرقی به سمرقند و از مغرب به منتهی الیه غرب آفریقا یعنی تا اقیانوس اطلس امتداد یافته است.

فدک از جمله قراء و قصبات حجاز و حوالی خیبر است که با مدینه منوره دو یا سه روز طی مسافت فاصله دارد که به مقیاس زمان ما به 130 کیلومتر می رسد. سرزمینی بوده آباد و به لحاظ داشتن آب کافی، از نخلستانهای فراوان و محصول برخوردار بوده است. اشتغال مردم این سرزمین را امر کشاورزی و کارهای دستی تشکیل می داده و خرمای آن مشهور بوده و از بافته های فدک در کتب تاریخی سخن به میان آمده است.

فدک با پیشینه تاریخی منزلگاه طایفه «بنو مُرّه» از قبیله بزرگ و مشهور عرب «غطفان» است. به گفته طبری مادر نعمان بن منذر پادشاه حیره از اهالی فدک بوده که سند معتبری در قدمت تاریخی سرزمین فدک به شمار می رود. (1)

و به گفته برخی دیگر: فدک نام پسر حام بن نوح بوده و این قریه به نام وی موسوم گشته است. فدک با خیبر ده کیلومتر فاصله دارد و به لحاظ این که خیبر مرکز عمده یهودیان بوده، مردم آن از نظر اجتماعی و مذهبی تابع یهودیان خیبر بوده اند. قلعه مشهور قدیمی فدک به «الشمروخ» شهرت داشته که در حقیقت حصن و قلعه فدک بوده است. (2)

بنا به نوشته مؤلّف کتاب مدینه شناسی که خود از محلّ فدک دیدن کرده است، این منطقه امروزه به «الحائط» موسوم است که تابع امارت «حائل» است و در مغرب «الحُلیفه» و جنوب «ضرغد» قرار دارد. دقیقاً در مرز شرقی خیبر دارای موقعیّت مشخّصی است. به گفته مؤلّف فوق الذکر، تا پایان سال 1975 میلادی، این منطقه شامل 21 روستا و دارای 11000 نفر جمعیت بوده و سکنه «الحائط» بیش از 1400 نفر نبوده است. (3)

فدک به لحاظ امکانات کشاورزی، سرزمینی بود پر محصول و رطب آن شهرت بسیار داشت. در خصوص حجم درآمد کشاورزی و نخلستان های فدک، پس از آنکه در تصرف پیامبر قرار گرفت، گزارش هایی به ثبت رسیده است. برخی گویند: نخلستان هایش در قرن ششم هجری معادل نخلستان های کوفه بوده است. (4)

ابن ابی الحدید می نویسد: وقتی عمر بر نیمی از فدک با یهودیان مصالحه کرد از مال عراق پنجاه هزار درهم به آنان داد. (5)

سیّد بن طاووس در کشف المحجّه گفتاری دارد که درآمد فدک را بیش از این تخمین زده است. وی می گوید: درآمد فدک به روایت شیخ عبدالله بن حماد انصاری سالانه بالغ بر هفتاد هزار دینار بوده است. (6)

از اینجا می توان علّت واگذاری این سرزمین پرحاصل به فاطمه زهرا علیها السلام از طرف پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله و به امر پروردگار متعال در آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّه» را استنباط کرد. بدیهی است با زندگی زاهدانه ای که اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله داشتند آنان را برای اداره معیشت شخصی به این مبلغ نیازی نبوده و حکمت دیگری در این امر مهمّ باید باشد که شاید بتوان گفت: هدف از این واگذاری داشتن بنیه مالی و توان اقتصادی جهت اداره حکومت اسلامی بوده که می بایست در خاندان پیامبر مستقر می شد. همانگونه که تصرّف فدک و خارج ساختن آن از دست اهل بیت به وسیله دستگاه خلافت را در همین نکته باید جستجو کرد که به شرح آن خواهیم رسید.