وقت است که بوی بهشت در زمین جاری شود و تو، بانوی عرش، پابه زمین بگذاری و نظری بر عالمی بیندازی و نور خود را بر این عالم بتابانی.
وقت است که حرف‏های ناگفته با مادرت را بی‏هیچ واسطه‏ای بگویی و خاکروبه‏ها را از صورت پدر پاک کنی. وقت است بانوی باشکوه بهشت، بی‏هیچ استقبال و شکوهی، به زمین خاکی بیاید و خدا از این روی، فرشته‏ها و زنان بهشتی را بفرستد تا به جای مرد غفلت‏زده، به تو خوش‏آمد بگویند، آنها که در بهشت بدرقه‏ات کردند و خدا می‏خواست که تو چند سالی بانوی زمین باشی.

ابتدا باید دید عصمت را چگونه مى توان شناخت؟ مسلماً ما راهى، از طریق علمى و فلسفى براى شناخت مصادیق عصمت نداریم؛ زیرا فلسفه جزء شناسى نیست و تنها به طور کلى امکان عصمت را ثابت مى کند، و علوم تجربى نیز نمى توانند تمام رفتارها و واکنش هاى جوارحى و جوانحى اشخاص را تحت آزمون درآورده و با واقعیات خارجى مورد مقایسه قرار دهند. بنابراین تنها راه شناخت معصوم، نصوص معتبر دینى است و استدلال بر عصمت هیچ کس غیر از خدا از غیر طریق ادله دینى و نقلى ممکن نیست. بنابراین اگر آیات قرآن و احادیث معتبر وارده از طریق پیامبر اکرم (ص) بر عصمت فردى گواهى داد ما تعبداً مى پذیریم و به آن ایمان مى آوریم. در این باره آیاتى از قرآن و روایات بسیارى از پیامبر (ص) که در کتاب هاى فریقین نقل شده، بر عصمت ائمه اهل بیت علیهم السلام که حضرت زهرا (علیها سلام نیز از آنان می باشد، دلالت دارند که از جمله آنها آیه تطهیر است.(1)

منشأ عصمت، اختیار آدمی است و یک مسأله جبری نیست. اما منشأ این اختیار علم و اراده اهل بیت علیهم السلام است یعنی معصومان از نظر شناخت و علم چنان قوی اند که زشتی و پلیدی هر کار بدی را می بینند و از نظر اراده نیز چنان قدرتی دارند که محکوم جاذبه های شیطانی و خلاف حق واقع، نمی شوند. این علم و اراده موهبتی است الهی یعنی از آن جا که خداوند می دانست عده ای از بندگانش به اختیار خود هر چند با استعدادی در سطح سایر افراد بشر بیش از دیگران و بالاتر از حد ممکن از استعداد خود استفاده می کنند تفضلاً این پاداش و موهبت ویژه را به آنان عطا فرمود و آنان را از علم و اراده ای برخوردار کرد که به واسطه آن به مصونیت کامل و مطلق برسند و در پرتو آن راهنمایی هایی موثق و مطمئن برای همه افراد بشر کردند بنابراین باید توجه داشت که اعطای این موهبت معلول شایستگی های خود آنان است، نه محصول استعداد جبری ایشان، حکمت اعطای چنین موهبتی نیز علاوه بر پاداش خود آنها، فراهم کردن وسایل هدایت برای سایر انسان ها است.

در دعای ندبه آمده است:

«اللهم لک الحمد علی ماجری ... لنفسک و دینک ... بعدان شرطت علیهم الزهد فی درجات هذه الدنیا الدینه و زخرفها و زبرجها فشرطوا لک ذلک و علمت منهم الوفاء به فقبلتهم و قربتهم و قدمت لهم الذکر العلی و الثنائ الجلی و اهبطت علیهم ملائکتک و کرمتهم بوحیک و رفدتهم بعلمک و جعلتهم الذریعه الیک ... »؛

خدایا برای توست حمد... تو با آنها شرط کردی که نسبت به زینت ها منزلت های دنیوی بی اعتنا باشند (و جز به مقام قرب تو نیندیشند) و آنان نیز این شرط را بپذیرفتند و چون می دانستی به این شرط عمل خواهند کرد آنان را پذیرفتی و مقرب خویش ساختی و به جهت همین شایستگی فرشتگان را بر ایشان نازل فرمودی و با وحی خود آنان را گرامی داشتی و از خوان علم بی کران خویش بهره ها دادی. (2)

به همین جهت گفته شده است که هر انسان صاحب اراده، می تواند با ریاضت های شرعی و تهذیب نفس به مقام عصمت دست یابد همچون حضرت مریم سلام الله علیها. (3)

بر این اساس حضرت زهرا سلام الله علیها مانند دیگر انسان ها زن آفریده شده است، اما به واسطه اختیار خویش راه هدایت را انتخاب کرده و با تهذیب نفس به مقام شامخ عصمت نایل گشته است آن حضرت همچون معصومان دیگر، انسان برتر است، نه برتر از انسان، از این رو می تواند به عنوان یک الگو برای دیگر انسان ها مطرح و کردار و گفتارش ره توشه کسانی باشد که می خواهند انسان های متعالی و کاملی گردند. آری خداوند می خواسته الگوهایی برای هدایت آدمی باشند و از آن جمله حضرت زهراسلام الله علیها نیز برای اسوه بودن آفریده شده است. ضرورت وحی، نبوت و امامت نیز در همین راستا است ولی فرق است میان این که خداوند الگوهایی آفریده باشد که بدون اختیار و علم و اراده اسوه گشته اند و الگوهایی که با اختیار و بر اساس علم و اراده، مقام اسوه بودن را احراز کرده اند. ارزش خلق چنین نمونه هایی آن است که آدمی را متحول ساخته، بیدار کرده و به او می فهماند که تو نیز به عنوان یک انسان مختار، با کنار زدن تعلقات غیرخدایی و زدودن گناهان، می توانی به مقام کمال و سعادت راستین دست یابی، اگر ما مدعی شویم که عصمت معصومان امری جبری بوده و اختیار ایشان در این میان هیچ نقشی ندارد، یکی از اساسی ترین ویژگی های ضرورت نبوت و امامت (تعلیم و تربیت و اسوه بودن) را خدشه دار ساخته ایم حال آن که بر اساس آیات قرآن، یکی از اهداف اساسی نبوت و امامت که حضرت زهرا سلام الله علیها پیوند دهنده آن است تزکیه نفوس می باشد.(4)

---

(1) براى آگاهى بیشتر ر.ک:

آیة التطهیر، سید محمد باقر ابطحى، جلد 1 و 2

آیت تطهیر، نظرى منفرد

(2) در این باب نگاه کنید به: پژوهشی در عصمت معصومان، حسن یوسفیان و احمد حسین شریفی، تهران پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی چاپ اول 1377 ش فصل سوم، صص 72 – 43.

(3) ر.ک تفسیر موضوعی قران کریم آیه الله عبدالله جوادی آملی قم، اسراء چاپ اول 1376 ش، ج9، صص 20 - 22 ؛المیزان علامه طباطبایی موسسه الاعلی بیروت، ج3، ص205، ولایت نامه، علامه طباطبایی ترجمه همایون همتی تهران امیر کبیر، چاپ اول، صص 58 – 48.

(4) بقره ،آیه129و151؛ المیزان ج19، ص265.

خوش آمدی به زمین ای شروع زیبایی
تو عطر یاسی و نرگس تویی که زهرایی
تو آن طلوع قشنگی که در کنار علی، برای ظلمت شب‏های مکه آمده‏ای
مقامِ فاطمه بودن فقط لیاقت توست، طلوع کن که محمد رسالت خود را، دگر به واسطه تو، تمام خواهد کرد
تو آمدی که بگویی شرافت یک زن، ز سرنوشت حسینت قیام خواهد کرد
تو آمدی که بگویی اگرچه پهلویت، شکسته، اما از آن دوازده خورشید به آسمان و زمین، از تو هدیه خواهد شد، سلام بر تو که عشق محمدی و علی!
برای وصف خدا شرح بهترین غزلی
اگر چه وصف کمال تو غیر ممکن بود
چه بود فاطمه؟ ـ یعنی خلاصه‏ای ز علی.
نقطه‏ی تکمیل قرآن کوثر است
از شاخه تو هیچ‏کس نیاویخت مگر آن که میوه بخشش را به دامانش ریختی. تکیه بر تو، تکیه بر همه خوبی‏هاست در وصف روی تو همه واژه‏ها کم است
جوهر شود اگر همه آب‏ها کم است
ای فاطمه که مظهر لطف محمدی
میلاد تو دمیدنِ روحی در آدم است.
و امروز، آبروی نمازهایم، تسبیحات توست؛ سی و سه بار چنگ بر دامان معبود زدن، به احترام تو، دعایم را مستجاب خواهد کرد.
امروز، روز رسیدن بانوی آب‏ها، به تشنگی زمین است؛ آغاز پیوستن تو به تاریخ عاشقانه دین و نقطه تکمیل قرآن، سوره کوچک توست. ای چشمه‏ی کوثر!  

نامت چه آسان بر لب‏ها می‏نشیند و یادت، چه داغ‏ها بر دل‏ها می‏نشاند. نامت که می‏آید، ذهن‏ها لحظه‏های درنگ را می‏دوند و... می‏روند به کوچه‏ای گم شده و متروک و تنها انگار می‏بینند تو را؛ با جامه‏ای رنگین و سرخ فام، از خون و خاک. بازویی کبود ـ که هماره بوسه‏گاه پدر بود ـ و صورتی...
بُهت نگاه زنی که تو را مادر بود. این همه، نشانِ توست، اما تو مثل این‏ها نیستی!

نامت که می‏آید، فرشته‏ها می‏آیند به شاعران الهام دهند، تا از تو حرف بزنند. بَعد، شعرها را می‏برند به آسمان. خاک، حرفِ تو را نمی‏زند و خاکیان. اصلاً نمی‏توانند از تو حرف بزنند. فقط می‏مانند چاه‏ها، که آنها را هم، علی علیه‏السلام هم‏رنگ آسمان‏ها کرد. این همه، نشانِ توست، اما تو مثل این‏ها نیستی!

نامت که می‏آید، آفتاب، شرمنده می‏شود و خاموش!
شمعی به یاد چشمت روشن می‏کنم. عطر سبز خیالت، نخلستان را نشانه می‏گیرد. و من، آوای پیرزنی را می‏شنوم که سهمِ شادی‏اش، پیراهن کهنه‏ات را به بهشت سپرد.
و مسکینی، یتیمی و اسیری، که هر کدام، افطارت جز به هوای نذر عشق نخورد.

 

طرح شبهه:
مى‌گویند فاطمه را شبانه دفن کرده‌اند، خوب این به خاطر وصیت حضرت فاطمه به اسماء بنت عمیس خانم ابوبکر بود که نمى‌خواست اندازه جسدش را نامحرم ببیند.

نقد و بررسی:
دفن شبانه، نماز بدون حضور و اطلاع خلیفه، قبر پنهان، اسرارى است که در درون خود پیام‌ها دارند. درست است که فاطمه این چنین خواست و این گونه وصیت کرد؛ ولى چه اتفاقى افتاده است که زهرا سلام الله علیها وصیت تاریخی‌اش را با این در خواست‌ها به پایان مى‌برد؟!! مگر نه این است که خشم و ناراحتی‌اش را نسبت به دشمنانش اظهار مى‌کند و در واقع چندین پرسش را در برابر نگاههاى تیز بین مورخان و آیندگان مى‌گذارد تا به پرسند: چرا قبر فاطمه پنهان است؟ و چرا دختر پیامبر شبانه و پنهانى دفن شد؟ و چرا علی علیه السلام بدون اطلاع ابوبکر و عمر بر وى نماز خواند؟ و…
آیا کسى که جانشین پیامبر بود ( آن گونه که خود ادعا کرده‌اند) شایستگى نماز خواندن بر وى را نداشت؟
آری، فاطمه وصیت کرد که او را شبانه دفن نموده و هیچ یک از کسانى را که بر وى ستم کرده‌اند، خبر نکنند، و این بهترین سند براى شیعه است تا ثابت کنند که صدیقه شهیده مظلوم از دنیا رفته و از افرادى که بر وى ستم کرده‌اند، هرگز راضى نشده است.
روایات فراوانى در کتاب‌هاى شیعه و سنى بر این مطلب دلالت دارد که به اختصار چند روایت را ذکر مى‌کنیم:

دفن شبانه، در روایات اهل سنت
محمد بن اسماعیل بخارى مى‌نویسد:
وَعَاشَتْ بَعْدَ النبی صلى الله علیه وسلم سِتَّةَ أَشْهُرٍ فلما تُوُفِّیَتْ دَفَنَهَا زَوْجُهَا عَلِیٌّ لَیْلًا ولم یُؤْذِنْ بها أَبَا بَکْرٍ وَصَلَّى علیها.
فاطمه زهرا سلام الله علیها، شش ماه پس از رسول خدا (ص) زنده بود، زمانى که از دنیا رفت، شوهرش علی علیه السلام او را شبانه دفن کرد و ابوبکر را با خبر نساخت.(1)

ابن قتیبه دینورى در تأویل مختلف الحدیث مى‌نویسد:
وقد طالبت فاطمة رضی الله عنها أبا بکر رضی الله عنه بمیراث أبیها رسول الله صلى الله علیه وسلم فلما لم یعطها إیاه حلفت لا تکلمه أبدا وأوصت أن تدفن لیلا لئلا یحضرها فدفنت لیلا.
فاطمه از ابوبکر میراث پدرش را خواست، ابوبکر نپذیرفت، قسم خورد که دیگر با او (ابو بکر) سخن نگوید و وصیت کرد که شبانه دفن شود تا او (ابوبکر) در دفن وى حاضر نشود. (2)

عبد الرزاق صنعانى مى‌نویسد:
عن بن جریج وعمرو بن دینار أن حسن بن محمد أخبره أن فاطمة بنت النبی صلى الله علیه وسلم دفنت باللیل قال فرَّ بِهَا علی من أبی بکر أن یصلی علیها کان بینهما شیء.
فاطمه دختر پیامبر شبانه به خاک سپرده شد، تا ابوبکر بر وى نماز نخواند؛ چون بین آن دو اتفاقاتى افتاده بود.
و در ادامه نیز مى‌گوید:
عبد الرزاق عن بن عیینة عن عمرو بن دینار عن حسن بن محمد مثله الا أنه قال اوصته بذلک
از حسن بن محمد بن نیز همانند این روایت نقل شده است؛ مگر این که در این روایت قید شده است که خود فاطمه این چنین وصیت کرده بود.(3)
و ابن بطال در شرح صحیح بخارى مى‌نویسد:
أجاز أکثر العلماء الدفن باللیل... ودفن علىُّ بن أبى طالب زوجته فاطمة لیلاً، فَرَّ بِهَا من أبى بکر أن یصلى علیها، کان بینهما شىء.
اکثر علما دفن جنازه را در شب اجازه داده‌اند. علی بن ابوطالب، همسرش فاطمه را شبانه دفن کرد تا ابوبکر به او نماز نخواند؛ چون بین آن دو اتفاقاتى افتاده بود.(4)
ابن أبی‌الحدید به نقل از جاحظ (متوفاى 255) مى‌نویسد:
وظهرت الشکیة، واشتدت الموجدة، وقد بلغ ذلک من فاطمة ( علیها السلام ) أنها أوصت أن لا یصلی علیها أبوبکر.
شکایت و ناراحتى فاطمه (از دست غاصبین) به حدى رسید که وصیت کرد ابوبکر بر وى نماز نخواند.(5)
و در جاى دیگر مى‌نویسد:
وأما إخفاء القبر، وکتمان الموت، وعدم الصلاة، وکل ما ذکره المرتضى فیه، فهو الذی یظهر ویقوی عندی، لأن الروایات به أکثر وأصح من غیرها، وکذلک القول فی موجدتها وغضبها.
مخفى کردن مرگ فاطمه (سلام الله علیها) و محل دفن او و نماز نخواندن ابوبکر و عمر و هر آن چه که سید مرتضى گفته است، مورد تأیید و قبول من است؛‌ زیرا روایات بر اثبات این موارد صحیح‌تر و بیشتر است و همچنین ناراحتى و خشم فاطمه بر شیخین نزد من از اقوال دیگر اعتبار بیشترى دارد.(6)

دفن شبانه در روایات شیعه:
هر چند که سبب وصیت صدیقه طاهره در میان شیعیان مشخص و اجماعى است؛ اما در عین حال به یک روایت و سخن اشاره مى‌کنیم.
مرحوم شیخ صدوق در علت دفن شبانه آن حضرت مى‌نویسد:
عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ دُفِنَتْ فَاطِمَةُ (علیها السلام) بِاللَّیْلِ وَ لَمْ تُدْفَنْ بِالنَّهَارِ قَالَ لِأَنَّهَا أَوْصَتْ أَنْ لا یُصَلِّیَ عَلَیْهَا رِجَالٌ [الرَّجُلانِ‏].
علی بن ابوحمزه از امام صادق علیه السلام پرسید: چرا فاطمه را شب دفن کردند نه روز؟ فرمود: فاطمه سلام الله علیها وصیت کرده بود تا در شب وى را دفن کنند تا ابوبکر و عمر بر جنازه آن حضرت نماز نخوانند.(7)
مرحوم صاحب مدارک رضوان الله تعالى علیه مى‌گوید:
 إنّ سبب خفاء قبرها ( علیها السلام ) ما رواه المخالف والمؤالف من أنها ( علیها السلام ) أوصت إلى أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) أن یدفنها لیلا لئلا یصلی علیها من آذاها ومنعها میراثها من أبیها ( صلى الله علیه وآله وسلم ).
علت مخفى بودن محل دفن فاطمه سلام الله علیها آن گونه که مخالف و موافق نقل کرده‌اند این است که آن حضرت به امیرمؤمنان علیه السلام سفارش کرد تا او را شبانه دفن کند تا آنان که او را اذیت کرده‌ و از ارث پدرش محروم کرده بودند بر وى نماز نخوانند.(8)

نتیجه:
با توجه به مدارک موجود و اعتراف بزرگان اهل سنت،‌ دلیل دفن شبانه آن حضرت وصیت آن حضرت بود که نمى‌خواست افرادى که بر او ستم کرده‌اند، بر جنازه‌اش نماز بخوانند و با این کار خشم خود را از غاصبان خلافت جاودانه ساخت.

 

---

1) البخاری الجعفی، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله (متوفای256هـ)، صحیح البخاری، ج 4، ص 1549، ح3998، کتاب المغازی، باب غزوة خیبر، تحقیق د. مصطفى دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 - 1987.

2) الدینوری، أبو محمد عبد الله بن مسلم ابن قتیبة (متوفای276هـ)، تأویل مختلف الحدیث، ج 1، ص 300، تحقیق: محمد زهری النجار، ناشر: دار الجیل، بیروت، 1393هـ، 1972م.

3) الصنعانی، أبو بکر عبد الرزاق بن همام (متوفای211هـ)، المصنف، ج 3، ص 521، حدیث شماره 6554 و حدیث شماره: 6555، تحقیق حبیب الرحمن الأعظمی، ناشر: المکتب الإسلامی - بیروت، الطبعة: الثانیة، 1403هـ.

4) إبن بطال البکری القرطبی، أبو الحسن علی بن خلف بن عبد الملک (متوفای449هـ)، شرح صحیح البخاری، ج 3، ص 325، تحقیق: أبو تمیم یاسر بن إبراهیم، ناشر: مکتبة الرشد - السعودیة / الریاض، الطبعة: الثانیة، 1423هـ - 2003م.

5) إبن أبی الحدید المدائنی المعتزلی، أبو حامد عز الدین بن هبة الله بن محمد بن محمد (متوفای655 هـ)، شرح نهج البلاغة، ج 16، ص 157، تحقیق محمد عبد الکریم النمری، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1418هـ - 1998م.

6) شرح نهج البلاغة، ج 16، ص 170.

7) الصدوق، أبو جعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای381هـ)، علل الشرایع، ج‏1، ص185، تحقیق: تقدیم: السید محمد صادق بحر العلوم، ناشر: منشورات المکتبة الحیدریة ومطبعتها - النجف الأشرف، 1385 - 1966 م .

8) الموسوی العاملی، السید محمد بن علی (متوفای1009هـ)، مدارک الأحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج 8، ص279، نشر و تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، الطبعة: الأولی، 1410هـ.

 

واژه «زهرا» به چه معناست و علت کاربرد آن برای حضرت فاطمه سلام الله علیها چه بوده است؟

زهرا در لغت به معناى درخشنده، تابناک و سپیدروى آمده است.

با آنچه در برخى روایات آمده است علت نام گذارى حضرت به این نام این بوده است که وقتى حضرت زهرا سلام الله علیها در محراب عبادت به نماز مى ایستاد، نور آن حضرت براى اهل آسمان به مانند ستارگان براى ساکنان زمین مى درخشیده است و در برخى روایات علت نام گذارى به این نام، درخشندگى آسمان و زمین به نور آن حضرت هنگام خلقت ایشان در عالم انوار آمده است.

 

آیا تازیانه خوردن حضرت زهرا سلام الله علیها آتش زدن در و... دست بسته بردن حضرت علی علیه السلام با زور برای بیعت صحت دارد؟ پس یاران حضرت علی علیه السلام و بنی هاشم کجا بودند؟

آنچه نسبت به حضرت زهرا سلام الله علیها گستاخى شده، در کتاب هاى معتبر تاریخى ما و اهل سنت (1) آمده است. احمد بن یحیی معروف به بلاذری از دانشمندان اهل سنت در کتاب خود به نام «انساب الاشراف» آورده است:

زمانی که علی علیه السلام از بیعت با ابوبکر خودداری نمود و در خانه گوشه گیری کرده بود، ابوبکر، عمر را به سوی علی فرستاد و به وی دستور داد علی را با زور نزد من حاضر کن. عمر بن خطاب آتش آورد. فاطمه در کنار در به او برخورد. به او گفت: پسر خطاب! آیا می خواهی در خانه ام را به رویم آتش بزنی؟!

گفت: بلی و این بهترین کار برای تقویت دین پدرت می باشد. (2)

همچنین مسعودی در کتاب اثبات الوصیة، تحت عنوان حکایت سقیفه می گوید:

پس روایت شده که پیامبر(ص) از دنیا رحلت فرمود... پس امیرالمؤمنین علیه السلام با عده ای از پیروان و شیعیانش در منزلش جمع شده بودند، چون پیامبر به وی چنین دستوری داده بود.

در این هنگام به خانه اش حمله ور شدند و به آنجا هجوم آوردند و درب خانه اش را به آتش کشیدند و او را به زور از خانه خارج کردند. آنها سید زنان فاطمه را پشت درب فشار سختی دادند به حدی که محسن را سقط کرد. (3)

ابی محمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبه الدینوری (4)، و همچنین ابی عمر احمد بن محمد بن عبدربه الاندلسی (5)جریان آتش زدن در خانه حضرت زهرا سلام الله علیها را آورده اند.

موارد فوق از روایت اهل سنت بود، اما زدن حضرت زهرا و آتش کشیدن در خانه اش را علما شیعه نیز نقل کردند.

سلیم بن قیس می گوید: عمر بن خطاب نصف اموال همه عُمالش را از آنان گرفت مگر قنفذ عدوی او نیز یکی از کارکنان او بود که چیزی از او نگرفت و آنچه از او گرفته بود، بیست هزار درهم بود که به او باز گرداند. ابان از قول سلیم گفت: با علی علیه السلام ملاقات کردم و از این کار عمر از او پرسیدم: فرمود آیا می دانی چرا از قنقذ دست برداشت و چیزی از وی غرامت نگرفت؟

گفتم: نه!

فرمود: زیرا او بود که وقتی فاطمه آمد تا بین من و آنان قرار گیرد، با تازیانه اش او را زد، چنان که وقتی فاطمه از دنیا رفت، جای تازیانه همچون بازوبند روی بازویش مانده بود.(6)

درباره بستن دستان علی علیه السلام باید به این نکته توجه کرد که مقابله با مهاجمان با زور و شمشیر خواسته برخی از دشمنان اسلام و تا حدودی در خدمت منافع مهاجمان بود، چیزی که امام علی علیه السلام از آن اجتناب می کرد و پیامبر خدا هم او را از آن نهی فرموده بود که با آنان به مقابله نپردازد، عدم پاسخ به دعوت زورگویانه آنها بدان معنی نیست که احتیاطات لازم در دفاع از خود را در صورت بروز هر گونه اذیت و آزار از سوی مهاجمان به کار نگیرند. نخواستن خلافت به زور شمشیر، چیزی است، و دفاع از خویش آنجا که اقداماتی برای ریختن خون در کار است چیزی دیگر.

درباره عدم مقابله امیرالمؤمنین با مهاجمان، علامه سید جعفر مرتضی عاملی می گوید:

اگر امیرالمؤمنین علی علیه السلام در مقابل مهاجمان اقدام به مقابله می کرد به نفع آنها تمام می شد و می توانستند حقایق را وارونه و اذهان را مشوش کنند به گونه ای که علی علیه السلام را بشکنند و حقیقت را برای مردم وارونه جلوه دهند. چون آنان به مردم می گفتند علی بر ما حسادت ورزید و روی خود حساب کرد و با اعتماد به موضع و قدرت خویش، نزدیکی به رسول خدا، شجاعت خود، همسری دختر رسول خدا ، پدری حسن و حسین با ما به زور مقابله کرد، پس او متجاوز است و... (7)
 
 
سکوت امام علی علیه السلام
 
درباره علل سکوت امام علی علیه السلام نیز دلایلی وجود دارد:

خطیب خوارزمی در مناقب خود از طریق ابن مردویه با ذکر سند از ابوطفیل روایت کرده است که گفت: به هنگام شورا (شورایی که عمر بن خطاب تشکیل داده بود) من در محل شورا بودم که متوجه شدم سر و صدا بلند شد، پس شنیدم علی می گفت: مردم با ابوبکر بیعت نمودند در حالی که به خدا سوگند من اولی تر و سزاوارتر از وی به مقام خلافت بودم. پس من از بیم آن که مردم گرایش به کفر پیدا کنند و با شمشیر گردن یکدیگر را بزنند، اطاعت کردم و... (8)(9)

اما این که چرا على علیه السلام و بنى هاشم اقدامى نکردند؟ باید گفت:

واقعیت این است که تحلیل برخی حوادث تاریخی بسیار مشکل است و هضم برخی رفتارها بسیار سنگین است. اما انگیزه های مختلف، انسان را به جایی می رساند که رفتارهای ناباورانه انجام دهد.

در زمان پیامبر (ص) برخی رگه های مخالفت با سنت نبوی و دشمنی با اهل بیت از سوی برخی یاران پیامبر (ص) دیده می شد؛ مانند اعتراض در صلح حدیبیه، نافرمانی از شرکت در سپاه اسامه، توهین به پیامبر (ص) در هنگام نوشتن وصیت و... اما کسی باور نمی کرد که این تخلفات به جنایت تبدیل شود.

چه بسا علت این که حضرت فاطمه سلام الله علیها پشت در آمد آن بود که آنان به احترام حضرت فاطمه سلام الله علیها از ورود به خانه منصرف شوند، زیرا مسلمانان مدینه احترام زیاد پیامبر (ص) به فاطمه سلام الله علیها را از نزدیک دیده بودند و حدیث «من آذاها فقد آذانی» را به گوش شنیده بودند به همین جهت کسانی که نزدیک در بودند. به عقب جمعیت که فرمان حمله را می دادند اطلاع دادند که فاطمه پشت در است. ولی آنها گفتند: «و ان کانت!!» اگر چه باشد.

چنین حرکتی غیر قابل باور بود و از چند یار خالص امام علی علیه السلام در آن هنگامه کاری ساخته نبود و کسی انتظار چنین حرکت جنایتکارانه را نداشت.

در این باره توجه شما را به حدیثی از امام علی علیه السلام جلب می کنیم:

روزی اشعث بن قیس گفت: یا علی! چرا شمشیر نکشیدی؟

علی علیه السلام به او فرمود:

«فلم ادع احدا من اهل بدر و اهل السابقة من المهاجرین و الانصار الا ناشدتهم الله فی حقی و دعوتهم الی نصرتی فلم یستجب لی من جمیع الناس الا اربعة رهط: سلمان و ابوذر و المقداد و الزبیر و لم یکن من اهل بیتی معی احد اصول به و لا اقوی به. اما حمزة فقتل یوم احد و اما جعفر فقتل یوم موتة و بقیت بین جلفین حافیین حقیرین عاجزین العباس و عقیل و کانا قریب العهد بکفر. فاکرهونی و قهرونی...»؛

همه اهل بدر و پیش کسوتان مهاجر و انصار را به کمک خواستم، ولی از آن همه مسلمان فقط چهار نفر پاسخ مثبت دادند: سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر و از اهل بیت خودم هم کسی نداشتم که با آن بتوانم حقم را بگیرم. چون حمزه در احد به شهادت رسید و برادرم جعفر هم در موته شهید شد و کسی برایم نماند مگر دو نفر ذلیل، خوار، عاجز و ناتوان، عباس و عقیل. به خاطر نبودن یار و یاور حقم را گرفتند.... (10)

روش حضرت على علیه السلام در برخورد با خلفا، مدارا با آنان بوده است. از این رو گاهى در نماز آنان شرکت مى کردند و هم در امور مهم آن حضرت، طرف مشورت آنان قرار مى گرفتند.

به عبارت واضح تر عمل حضرت على علیه السلام با خلفا، همانند عمل پیامبر (ص) با آنان در زمان حیاتشان بوده است.

این قضایا، هیچ تضادى با متفاوت بودن دیدگاه های فکرى و اعتقادى ندارد. البته در این نوع رفتار، درس هاى بسیار مهمى براى مسلمانان در جهت وحدت و همبستگى در اختلاف نظرهاى اساسى وجود دارد.

سکوت معنادار على علیه السلام پس از غصب خلافت و دست نبردن به شمشیر علل بسیارى دارد که به برخى از آنها اشاره مى شود.

. شرایط سیاسى و اجتماعى امت اسلام پس از رحلت پیامبر (ص)

در صدر اسلام، دشمنان خارجىِ حرکت عظیم اسلام همانند روم و ایران آن زمان از یک سو منافقان و عناصر ارتجاعى داخلى از سویى دیگر، منتظر فراهم آمدن شرایطى بودند تا نهال نورسته اسلام را از بیخ برکنند. اگر على علیه السلام براى احقاق حق، دست به شمشیر مى برد، مسلماً جنگ دامنه دارى در می گرفت که پایان آن چیزى جز از بین رفتن زحمات پیامبر (ص) نبود.

. اقدام براى یک حرکت اجتماعى آن هم به صورت نظامى، نیازمند شرایط و آمادگیهاى مختلف است و به دلایل مختلفى این زمینه پس از ارتحال پیامبر (ص) وجود نداشت. على علیه السلام بنا بر نقل تاریخ بارها بزرگان اصحاب را براى ایجاد حرکتى علیه وقایع پیش آمده فراخواند، ولى جز معدودى انگشت شمار به دعوت آن حضرت پاسخ ندادند. از سوى دیگر شرایط محیط و افکار عمومى نیز آمادگى قبولى نبردى داخلى در بین اصحاب پیامبر (ص) را نداشت، زیرا همگان انتظار داشتند که اصحاب بزرگ پیامبر (ص) پس از آن حضرت همانند او عمل نمایند و محور وحدت جامعه باشند نه این که به نزاع و درگیرى در بین خود اقدام نمایند.

خلاصه سخن آن که على علیه السلام براى حفظ اساس اسلام و حراست از نهال نورسته آن، از احقاق حق خلافت خویش خوددارى نمود تا ریشه هاى اسلام در پرتو تعالیم پیامبر و قرآن و اهل بیت استحکام یابد. لذا على علیه السلام تا آن روزى که مردم به خانه آن حضرت هجوم آوردند و خواهان خلافت آن حضرت شدند از خلافت ظاهرى برکنار ماند.

نکته دیگرى که شایان توجه است آن که در امور داخلى امت اسلامى روا نیست که هر کس براى احقاق حق خود دست به شمشیر ببرد و مسلحانه و به زور در صدد احقاق حق خود باشد. از روش على علیه السلام و دیگر ائمه چنین بر مى آید که آنان براى احقاق حق خود در جامعه هرگز ابتدا دست به شمشیر نبرده اند بلکه سعى آنها بر این بوده که با روشنگرى و تبلیغ حقیقت زمینه را براى یک حرکت عمومى در جامعه فراهم نمایند. در برخى از روایات و اسناد تاریخى این مسأله تایید گردیده و سر آن حفظ وحدت و انسجام اجتماعى و جلوگیرى از سوء استفاده کسانى است که وراى اختلاف امام علیه السلام و خلفا اهداف سیاسى شکننده دیگرى را دنبال مى کردند. به همین جهت از زبان امام على علیه السلام مى خوانیم:

«دیدم صبر کردن خردمندى است. پس صبر کردم در حالتى که چشمانم را خاشاک و غبار و گلویم را استخوان گرفته بود...» (11)

 

---

(1)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید و الصواعق المحرقة ابن حجر عسقلانى و...

(2) انساب الاشراف، ج 1، احمد بن یحیی المعروف بلاذری، تحقیق دکتر محمد حمدالله، چاپ سوم، انتشارات دار المعارف، ص 587.

(3) اثبات الوصیة، مسعودی، ص 146.

(4) الامامة و السیاسة، جلد 1، ص 19.

(5) العقد الفرید، جزء چهارم، صص 259 و 260.

(6) برای آگاهی بیشتر ر.ک:

کتاب سلیم بن قیس ، ج 2، بحارالانوار، ج 30، ص 302، عوالم العلوم، شیخ عبدالله بحرانی اصفهانی، ج 11، ص 413.

(7) مأساة الزهراء، سید جعفر مرتضی عاملی، ترجمه محمد سپهر، ص 248.

(8) مناقب، خطیب خوارزمی، فصل 19، ص 224، نقل از کتاب علی با حق است، نوشته مهدی فقیه ایمانی.

(9) برای آگاهی ر.ک:

مأساة الزهراء، سید جعفر مرتضی عاملی، ترجمه محمد سپهر.

امام علی (ع)، عبدالفتاح عبدالمقصود، ترجمه سید محمدمهدی جعفری و سید محمود طالقانی، ج 1، ص 315 تا 354، ج 4، ص 373 تا 378.

شرحه شرحه (گزارش کوتاه امیرالمؤمنین از زندگی خویش)، محمد محمدیان.

روایت دریا، محمد محمدیان.

حق با علی است، مهدی فقیه ایمانی.

آتش به خانه وحی، سید محمد حسین سجاد.

چشمه در بستر (تحلیلی از زمان شناسی حضرت زهرا)، مسعود پور سید آقایی.

(10) بحار الانوار، ج 29، ص 465، ح 55، به نقل از کتاب سلیم بن قیس.

(11) نهج البلاغه، خطبه 3.

 

 

قلــب غـریـب هـمـسـفـرت درد می کنـد
ایـن روزهـا کـه بـال و پـرت درد می کنـد

سیـلی زدنـد بر تـو ولی بس که غیـرتـی است
انـگــار صـورت پـسـرت درد مـی کـنـد . . .

چرا حضرت زهرا (س) با وجود امیرمؤمنان (ع) داخل خانه، در را باز کرد؟ و یا اینکه چرا امام علی (ع) با آنهمه شجاعت و دلیری ساکت می نشیند ، تا این گونه به همسرش جسارت شود و در خانه اش به آتش کشیده شود ؟

 پاسخ :

1- رسول خدا(ص) فاطمه را بیش از آن چه که مردم فکر می کردند و بیشتر از آن چه مردان به دختران شان احترام می گذاشتند ، گرامی می داشت ؛ تا آنجا که از مرز محبت پدران نسبت به فرزندان گذشت و نه یک بار بلکه بارها و بارها در مکان ها و موقعیت های گوناگون ، و نه فقط در یک جا ، بلکه در حضور عام و خاص می فرمودند :« فاطمه پاره تن من است و روح من در سینه است ؛ پس هر کس او را اذیت کند ، مرا اذیت کرده است.»(1)

با توجه به این مطالب می توان گفت : حضرت زهرا (س) به این علت پشت در آمدند که با استفاده از مقام و منزلت خود ، بتواند مردمی را که پشت در خانه تجمع کرده اند ، متفرق سازد و آن ها را از انجام آن جنایب زشت و ناپسند باز دارد ، و مؤید این مطلب آن است که عده زیادی از مهاجمان با شنیدن صدای آن حضرت برگشتند ؛ ولی عمر به همراه عده اندک همچنان پشت در خانه ایستاده بودند ! (2)

2- رسول خدا (ص) وقایع بعد از خود را برای امام علی (ع) بیان فرموده و از ایشان عهد و پیمان گرفتند تا ایشان در برابر آن چه که بعد از وی اتفاق خواهد افتاد ، صبر پیشه کنند .

از آن جا که حضرت علی (ع) بنا بر نص صریح ، امام معصوم است و بر پایه فرمان الهی و دستور رسول خدا (ص) انجام وظیفه می کند و در این مورد به صبر امر شده اند ؛ لذا درامتثال امر خداوند سبحان و فرمان رسولش ، در ماجرای هجوم به خانه اش صبر پیشه می کند و اگر مهاجمان جرأت چنین جسارتی را پیدا کردند ؛ به خاطر این بود که فهمیدند حضرت مأمور به صبر هستند. (3)

3- ثالثاً : امیرمؤمنان علی (ع) می خواهند دین اسلام ، قوی و راسخ به حیات خویش ادامه دهد ، پس همه چیز را در جهت حفظ دین ، قربانی می کند تا دستاورد آن همه ماهدت ها و مشقت هایی که رسول خدا (ص) در مدت بیست و سه سال رسالت خویش به جان خریدند ، در طوفان اختلاف ها و درگیری ها از بین نرود و این مکتب متعالی و گران به ابرای نسل های آینده بشر حفظ شود ؛ ای این رو در جریان بیعت گرفتن صبر پیشه می نمایند و بارها در سخنانشان به این مهم اشاره می کنند:

« به خدا سوگند! اگر ترس ایجاد شکاف و اختلاف در میان مسلمانان نبود ، و بیم آن نیم رفت که بار دیگر کفر و بت پرستی به سرزمین اسلام بازگردد و اسلام محو و نابود شود ، با آنان به شیوه دیگری رفتار می کردم.» (4)

4- شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه مهاجمان قصد داشتند اگر حضرت علی (ع) در را باز می کرد و از بیعت سرپیچی می نمود ، حضرت را با ضرب و شتم به مسجد می بردند و بعداً با استفاده از برای عرض تسلیت و احوال پرسی حضرت فاطمه (س) رفته بودیم حضرت علی (ع) که ابتدا از  خلافت انصراف داده و حال پشیمان شده بود با ما از در خشونت وارد شد و ما هم از خویش دفاع کردیم و بنابر مصلح مسلمانان و حفظ دین اسلام او را وادار به اطاعت کردیم ، آن گاه تاریخ حق را به آنان می داد و ماجرا به بازی قدرت و سلطنت تبدیل می شد و نسل های آینده تحلیل صحیحی از آن پیدا نمی کردند . (5)

اما حضرت زهرا (س) با آمدن به پشت در خانه تمام این نقشه ها را باطل ساخت و فرصتی به تاریخ و نسل های بعدی داد تا بتوانند تصویر روشنی از جنایات غاصبان خلافت داشته باشند.

---

1) شرح نهج البلاغه : ج 9 ، ص  193

2)انساب الاشراف : بلاذری ،ج1 ،ص 586

3)فرائد السمطین : ج1، ص270

4)شرح نهج البلاغه : ج1، ص 307 و ج11، ص313

5)مظلومترین مادر ، ص 123

چطور میتوان پذیرفت در لحظهای که حضرت زهرا سلام الله علیها سیلی خورده و مورد تهاجم قوم واقع شده، حضرت علی علیه السلام ساکت مانده اند. اصلاً چرا حضرت زهرا علیه السلام رفتند تا در را برای نامحرم باز کنند؟

درباره رفتار و سیره معصومان علیهم السلام از دو زاویه «پیش نگاه» و «پس نگاه» مىتوان به قضاوت نشست.

با نگرش «پیش نگاه» امامان علیهمالسلام معصوم هستند و «قول، فعل و تقریر» آنان از هرگونه خطا و اشتباه مصون مىباشد به ویژه در مواردى که به امامت و هدایت جامعه مربوط مىباشد. در این گونه موارد تمامى علما نسبت به عصمت امامان علیهم السلام اتفاق نظر دارند. با پایبندى به این اصل اساسى باید به صحت رفتار و سیره امامان علیهم السلام اعتقاد داشت و به مقدار توانایى به دنبال کشف اسرار و دلایل آن باشیم. تا به عنوان الگو در زندگى خود به کار بندیم.

با نگرش «پس نگاه» نیز مىتوان، به خردمندى و دوراندیشى امامان علیهم السلام در موضعگیریهاى آنان پى برد. زیرا رفتار و موضعگیرى امامان، با ملاحظه تأثیرگذارى در طول تاریخ و پیروزى نهایى حق بر باطل مىباشد. اگر چه در زمان خودشان این پیروزى اتفاق نیفتد و رنج و سختى فراوانى را در زندگى خود تحمل کنند. با این نگاه صبر و سکوت امام على علیه السلام، فریادى رسا بر مظلومیت آن حضرت در طول تاریخ مىباشد. سکوت حضرت، زمینه سوء استفاده دشمنان را خشکاند. چنان که ابوسفیان حاضر شده بود با امام على علیه السلام بیعت کند و بر علیه خلفا اقدام کند! امّا امام على علیه السلام با آگاهى و دوراندیشى دست رد بر سینه آن بدخواه مسلمانان زد.

در روزى دیگر امام على علیه السلام در پاسخ به حضرت فاطمه سلام الله علیها فرمودند: اگر مىخواهى نام پدرت رسول الله (ص) همچنان باقى بماند باید صبر کنیم.

در روایت دیگر امام على علیه السلام فرمودند: به خدا قسم اگر خطر نابودى دین، بازگشت کفر و پراکندگى مسلمانان در میان نبود، اینگونه صبر نمىکردم. (1)

این دو نمونه تاریخى و نمونههاى فراوان دیگر حکایت از آن دارد. که حساسیت زمانه اقتضا مىکرد حتى براى حفظ ظاهر اسلام، اهل بیت علیهم السلام آن چنان صبر کنند و «خار در چشم و استخوان در گلو» روزگار را بگذرانند.

اما نکته مهم آن است که در کنار این صبر، باید حق و حقیقت در طول تاریخ آشکار بماند و سیاهى ظلم و خیانت براى همگان در طول تاریخ معلوم شود. هنر امام على علیه السلام و حضرت فاطمه سلام الله علیها آن بود که به گونهاى رنج و زجر را تحمل کردند که روسیاهى آن براى ظالمان در طول تاریخ قابل پاک شدن نباشد و وجدان هر انسان منصفى در طول تاریخ به حقانیت اهلبیت گواهى دهد.

به عنوان یک اصل کلى مىتوان گفت؛ «هرگاه اظهار حق با مظلومیت همراه باشد ماندگارى آن بیشتر خواهد بود و هر چه مظلومیت بیشتر باشد تأثیر آن حق در طول تاریخ پر رنگتر خواهد بود.» نقطه اوج تقارن «حقانیت و مظلومیت» را در زندگانى اهلبیت به ویژه حضرت على علیه السلام، حضرت فاطمه سلام الله علیها و امام حسین علیه السلام مىتوان مشاهده کرد. از این رو اگر چه کشاندن امام على علیه السلام براى بیعت و محنتهاى حضرت فاطمه سلام الله علیها در این زمینه از جهت تاریخى و روابط زمینه اى یک «تحمیل» و ظلم آشکار بود اما از جهت ملکوتى و آسمانى، یک «انتخاب» بود. به همین جهت برخى اهل معرفت گفتهاند؛ على علیه السلام را نبردند بلکه خودش رفت اما به گونهاى که در طول تاریخ ظلم غاصبان قابل انکار نباشد.»

درباره مظلومیت حضرت زهرا سلام الله علیها و واقعه «پشت در» باید دانست؛ مردم صدر اسلام، احترام ویژه پیامبر (ص) به دختر خود حضرت زهرا سلام الله علیها را به طور آشکار دیده و شنیده بودند. هنوز احادیثى مانند

«فاطمة بعضة منى، من اذاها فقد اذانى؛

فاطمه پاره تن من است هر کس او را آزار رساند مرا آزار رسانده است».

را به خاطر داشتند، از این رو هنگامى که مىخواستند امام على علیه السلام را با اجبار براى بیعت به مسجد ببرند، حضرت فاطمه سلام الله علیها پشت درآمد تا آنان به احترام حضرت فاطمه سلام الله علیها شرم کنند و برگردند.

اتفاقاً کسانى که در جلو جمعیت بودند وقتى فهمیدند حضرت فاطمه سلام الله علیها پشت در است دست نگه داشتند و با صداى بلند گفتند فاطمه پشت در است. اما دستور داده شد

«و ان کانت؛ اگر چه او (فاطمه در خانه) باشد.»

آن جا بود که آن واقعه جانسوز اتفاق افتاد و دشمنان غاصب انتقام خود را از فدایى ولایت گرفتند. (2)

ناگفته نماند اگر چه در ظاهر دشمنان، انتقام گرفتند. اما «کبودى بدن» و «سرخى خون» مظلومانه حضرت براى همیشه در حافظه تاریخ باقى ماند و براى همه حقیقت جویان حجت بالغه و آشکار شد و با نگاه ملکوتى، این یک «انتخاب» از سوى حضرت زهرا سلام الله علیها بود. تا حقانیت علوى و مظلومیت فاطمى آمیخته گردد و آن مشعل نورانى در طول تاریخ افروخته ماند.

 

---

 

(1) بحار الانوار، ج 32، ص 61.

(2) الامامة و السیاسة، ج 1، ص 30؛ العقد الفرید، ج 5، ص 12.