یهودیان فدک از پیامبر صلی الله علیه و آله درخواست کردند خودشان را آزاد کند و اموال را به تناسب نصف با آنان مصالحه کند. حضرت این پیشنهاد را قبول کرد و امیرالمؤمنین علیه السلام را فرستاد و با ضمانت حفظ خونشان با آنان مصالحه کرد و قرار بر این شد که «هر کس از اهل فدک مسلمان شود خمس اموال او را بگیرند و هر کس بر دین خود باقی بماند همه اموالش را بگیرند».

این قرارداد بین پیامبر صلی الله علیه و آله و یهود فدک به امضاء درآمد و به دست آنان داده شد تا به عنوان همیشه تاریخ بدان عمل شود.

این درباره جان و اموال شخصی آنان بود، و سرزمین فدک بعنوان ملک شخصی پیامبر صلی الله علیه و آله درآمد و قرار شد سالیانه یکصد و بیست هزار دینار (سکه) طلا بعنوان درآمد فدک ارسال نمایند.

ملک شخصی پیامبر صلی الله علیه و آله شدن فدک بر اساس حکم صریح قرآن است، زیرا این سرزمین بدون لشکرکشی مسلمانان و بدون کوچکترین دخالت آنان فتح شد. خداوند در قرآن می فرماید: «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ اَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی... فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ، وَلکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ...» (2) طبق این آیه صریح قرآن سرزمین هایی که بدون لشکرکشی مسلمانان فتح شود، حتی اگر اهل آنجا خودشان به عنوان تسلیم نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بیایند، این مناطق و غنائم و اسرای آن ملک خاص حضرت است، و مسلمانان هیچ حقی در آن نخواهند داشت و حضرت به عنوان اموال شخصی خود هر تصمیمی بخواهد می تواند درباره آنها بگیرد.

لذا سرزمین فدک به صورت یکپارچه از آن پیامبر صلی الله علیه و آله شد که می بایست مردم فدک در آن کار می کردند و درآمد آن را به حضرت تسلیم می نمودند و فقط اجرت دریافت می کردند. (3)

(1) معجم البلدان، ج 4، ص 238.

پس از فتح خیبر در سال هفتم هجرت و حدود چهار سال قبل از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله جبرئیل نازل شد و از جانب خداوند دستور فتح فدک را آورد. در این فرمان تصریح شده بود که این اقدام می بایست توسط شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام انجام شود، و مسلمانان در آن شرکت نکنند.

آن دو بزرگوار، اسلحه لازم را برداشتند و اسبهای خود را آماده کردند و در تاریکی شب از لشکر جدا شدند و از خیبر حرکت کردند تا به سرزمین فدک رسیدند و کنار قلعه آن آمدند. فتح یک قلعه توسط دو نفر کاری بود استثنایی و می بایست حساب شده انجام شود، و پشتیبانی خداوند که همیشه بدرقه راه پیامبر صلی الله علیه و آله بود مسیر ماجرا را به سوی پیروزی پیش می برد.

مردم فدک که پیگیر اخبار فتح خیبر بودند و روز قبل خبر فتح آن قلعه عظیم را دریافته بودند، از وحشت به قلعه پناه برده و درهای آن را محکم بسته بودند و شبی سراسر اضطراب را می گذراندند.

در چنین شرایطی که بر داخل قلعه حکم فرما بود، پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام به پای قلعه رسیدند و به صورت عادی هیچ راهی برای نفوذ به قلعه وجود نداشت. از سوی دیگر نباید افراد داخل قلعه وجود کسی را بیرون قلعه احساس می کردند. تصمیم بر آن شد که مخفیانه از دیوار قلعه بالا روند و بر فراز آن با صدای بلند اذان بگویند. در این صورت اهل قلعه خود را در محاصره دیده و قلعه را فتح شده خواهند پنداشت. آنگاه است که تصمیم بر فرار می گیرند و به راحتی می توان اقدامی بزرگ را به انجام رساند.

امیرالمؤمنین علیه السلام بر کتف پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفت و سپس حضرت برخاست و او را با خود بلند کرد، و با معجزه الهی امیرالمؤمنین علیه السلام از دیوار قلعه فدک بالا رفت. آنگاه که بر فراز دیوار قرار گرفت، رو به اهل قلعه اذان گفت و صدای تکبیر بلند نمود.

مردم قلعه فدک که گمان می کردند سربازان مسلمان بر فراز قلعه هستند، فرار کنان رو به سوی درب قلعه نهادند و آن را باز کردند و خارج شدند تا در زمین های بیرون قلعه پراکنده شوند. امیرالمؤمنین علیه السلام از دیوار قلعه پایین آمد و با پیامبر صلی الله علیه و آله که بیرون قلعه منتظر بود در مقابل آنان قرار گرفتند و با آنان درگیر شدند و هیجده نفر از بزرگان آنان به دست امیرالمؤمنین علیه السلام به قتل رسیدند و در نتیجه بقیه تسلیم شدند.

پیامبر صلی الله علیه و آله خود و فرزندان آنان را اسیر نمود و غنائم را همراه آنان به مدینه آورد.

در زمان مأمون، امام رضا علیه السلام به خراسان دعوت شدند و با اصرار فراوان ولایت عهدی را پذیرفتند. نفوذ ولایت معنوی آن حضرت مردم را تحت تأثیر فراوان قرار داد و مشهد آن حضرت شهر بزرگ و پربرکتی را پدید آورد و فدک را تا بلاد خراسان توسعه داد، به طوریکه در آن دیار کمتر زمینی را می توان یافت که وقف امام رضا علیه السلام نباشد.

خاندان امام رضا علیهالسلام از طریق فارس رهسپار خراسان بودند که در نقاط مختلف مورد هجوم رژیم واقع شدند، ولی هر کجا که قدم نهادند آن دیار را به قلمرو فدک افزودند، چنانکه سیّد میراحمد و سید میرمحمد و سید علاءالدین حسین در شیراز، و حضرت معصومه علیها السلام خواهر امام رضا علیه السلام در قم، و حضرت عبدالعظیم حسنی در ری مدفونند و باعث رونق این شهرها شدند.

گسترش فدک تا حدود سمرقند تداوم یافت که وجود هزاران امامزاده و بقعه متبرّکه در شام عراق، ایران و آسیای میانه نشانه های این گسترشند.

از صدر اسلام مهاجرت نوادگان فاطمه زهرا علیها السلام یعنی سادات حسنی و حسینی به سرزمینهای شرقی اسلامی خصوصاً خراسان تا حدود سمرقند آغاز شد.

دسته ای برای فرار از ستم امویان مخصوصاً حجّاج بن یوسف راهی نواحی شرقی ایران شدند.

به هنگام ولایت عهدی امام رضا علیه السلام یک دسته از سادات علوی که گفته می شود چهل هزار تن بودند به دعوت مأمون به ایران آمدند و در شهر مرو خراسان مستقر شدند و پس از شهادت آن حضرت پراکنده گشتند.

دسته دیگر سادات علوی که علیه خلفای اموی و عباسی قیام کردند و به شهادت رسیدند مردم برای آنها گنبد و بارگاه ساختند و آرامگاهشان باعث رونق و آبادی آن دیار گشت، مانند زید بن علی، نفس زکیه و یحیی بن عبداللَّه.

دسته ای از سادات در زمان حکومت علویان در مازنداران روی به دربار آنان نهادند. این سادات بزرگوار وقتی به نواحی نسبتاً امنی مانند نقاط کوهستانی عراق و ری و دیلم و طبرستان رسیدند با مردم درآمیختند و به تدریج به صورت بومیان محل درآمدند و از احترام خاصی برخوردار شدند. (13)

انقلاب و تشکیل دولت سربداران خراسان در زمان مغولها و نیز جمعیتهای میلیونی شیعیان در شهرهای شمال خراسان چون بخارا (14) نشان دهنده دیگر مرز گسترش فدک تا حدود سمرقند است.